Με την επιστροφή του Ντόναλντ Τραμπ στον Λευκό Οίκο το 2025, οι διατλαντικές σχέσεις μπήκαν σε μια νέα φάση έντασης. Το τελευταίο report του European Council on Foreign Relations (ECFR), με τίτλο Reality Show, προειδοποιεί ότι η Ευρώπη κινδυνεύει να μετατραπεί σε απλό σκηνικό για τον "πολιτισμικό πόλεμο" του Τραμπ. Σαν κομπάρσοι σε ένα σενάριο γραμμένο στην Ουάσιγκτον, οι κυβερνήσεις της ΕΕ εμφανίζονται να ταλαντεύονται ανάμεσα στην κατευναστική στάση και στη διστακτική αντίσταση. Η μελέτη, που βασίζεται σε έρευνες κοινής γνώμης και εθνικά προφίλ των 27 κρατών-μελών, σκιαγραφεί μια ήπειρο που συνδυάζει αυξανόμενη στρατηγική επίγνωση με επίμονες αδυναμίες.

Ένα από τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα αφορά την Ελλάδα. Παρά το γεγονός ότι οι έρευνες Eurobarometer δείχνουν πως η εμπιστοσύνη προς την ΕΕ βρίσκεται στο υψηλότερο σημείο από το 2007, η Ελλάδα παραμένει αδρανής σε αυτό το πεδίο. Μαζί με την Κύπρο, την Τσεχία και τη Σλοβενία, καταγράφει επίμονα υψηλά επίπεδα δυσπιστίας απέναντι στις Βρυξέλλες.

Η μελέτη σημειώνει ότι, σε αντίθεση με τις περισσότερες ευρωπαϊκές κοινωνίες όπου οι πολίτες αισθάνονται όλο και πιο δεμένοι με την ΕΕ, οι Έλληνες παραμένουν σκεπτικοί, σημαδεμένοι από τα τραύματα της δεκαετούς οικονομικής κρίσης και της λιτότητας. Επιπλέον, η Ελλάδα εμφανίζεται ως "δελεαστής" στο ευρωπαϊκό σκηνικό — δηλαδή μια χώρα που επιδεικνύει κουλτούρα ταπεινότητας απέναντι στις Ηνωμένες Πολιτείες και κινδυνεύει να κανονικοποιήσει τις αφηγήσεις του Τραμπ μέσω αυτής της στάσης.

Έτσι, η Αθήνα ενσαρκώνει τόσο την ανθεκτικότητα όσο και την ευθραυστότητα του ευρωπαϊκού συναισθήματος, εγκλωβισμένη ανάμεσα στη μνήμη της εξάρτησης και στην επιθυμία για αυτενέργεια.

Το κείμενο της μελέτης για την Ελλάδα

Στη μελέτη αναφέρεται επί λέξει για την Ελλάδα και τη σχέση της με την Ευρώπη και την Τραμπική διακυβέρνηση, όπου ξεχωρίζει ότι ο μεγάλος φόβος της Αθήνας είναι η συμπόρευση Τραμπ με τον Τούρκο πρόεδρο Ερντογάν:

"Στον πολιτισμικό πόλεμο της Ευρώπης με την Αμερική του Τραμπ, η Ελλάδα παίζει τον ρόλο του "δελεαστή”. Ο ρόλος της Ελλάδας διαμορφώνεται από την εξάρτηση της χώρας από τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ για την ασφάλεια, καθώς και από τον σχετικά αδύναμο δεσμό της κοινής γνώμης με την Ευρώπη. Έτσι, η Αθήνα είναι απίθανο να ηγηθεί μιας προσπάθειας απεξάρτησης από την Ουάσιγκτον.

Το παράδοξο είναι εντυπωσιακό. Οι ανοιχτά ευρωσκεπτικιστικές δυνάμεις είναι αδύναμες στην Ελλάδα, και ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης ηγείται μιας κυβέρνησης σταθερά φιλοευρωπαϊκής. Ωστόσο, οι περισσότεροι Έλληνες νιώθουν μικρή σύνδεση με την Ευρώπη ή την ΕΕ. Οι περισσότεροι (59%) δηλώνουν δυσπιστία απέναντι στην ΕΕ, ενώ μόνο μια μειοψηφία την εμπιστεύεται (37%)· οι περισσότεροι είναι επίσης απαισιόδοξοι για το μέλλον της Ένωσης. Παρ’ όλα αυτά, η επιστροφή του Τραμπ δεν μετέτρεψε την Ελλάδα σε αδύναμο κρίκο της ΕΕ: η Αθήνα έχει στηρίξει με συνέπεια την ευρωπαϊκή βοήθεια προς την Ουκρανία και τις κυρώσεις κατά της Ρωσίας.

Οι δεσμοί ασφαλείας είναι καθοριστικοί. Η Ελλάδα φιλοξενεί μια μεγάλη ναυτική βάση των ΗΠΑ στην Κρήτη και εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις εγγυήσεις του ΝΑΤΟ. Οι ηγέτες της, με τη σειρά τους, διστάζουν να ασκήσουν κριτική στην Ουάσιγκτον ή να στηρίξουν μια πιο δυναμική γραμμή της ΕΕ σε ζητήματα όπως το εμπόριο ή η ψηφιακή ρύθμιση (όπου η ελληνική εξάρτηση από τις αμερικανικές επενδύσεις είναι σημαντική). Η Αθήνα δίνει επίσης προτεραιότητα στη διατήρηση καλών διμερών σχέσεων με την Ουάσιγκτον — κυρίως επειδή μια κυβέρνηση Τραμπ που θα ευθυγραμμιζόταν με τον Τούρκο πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν θα ενίσχυε το αίσθημα ανασφάλειας της Ελλάδας στην Ανατολική Μεσόγειο".

Απαισιοδοξία

Σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, η εικόνα είναι πιο αισιόδοξη αλλά όχι ομοιόμορφη. Η εμπιστοσύνη προς την ΕΕ έχει αυξηθεί εντυπωσιακά σε χώρες όπως η Σουηδία, η Δανία, η Γαλλία και η Πορτογαλία. Ωστόσο, η ίδια έρευνα δείχνει διευρυνόμενες αποκλίσεις: ενώ οι βόρειοι Ευρωπαίοι καθησυχάζονται από τις Βρυξέλλες, οι κοινωνίες στην Ελλάδα, την Ιταλία και τη Ρουμανία εμφανίζονται πιο δύσπιστες. Αυτή η διχοτόμηση, προειδοποιεί η μελέτη, αποτελεί γόνιμο έδαφος για τη στρατηγική του Τραμπ να εκμεταλλεύεται τις ευρωπαϊκές ρωγμές.

Η μεταφορά του "πολιτισμικού πολέμου" διατρέχει όλη τη μελέτη, παραλληλίζοντας την ευρωπαϊκή κατάσταση με την ταινία The Truman Show (1998), όπου ο πρωταγωνιστής ανακαλύπτει σταδιακά ότι όλη του η ζωή είναι στημένη για χάρη ενός τηλεοπτικού κοινού. Η Αμερική του Τραμπ παρουσιάζεται ως ο σκηνοθέτης αυτού του νέου διατλαντικού έργου, που επιβάλλει αφηγήματα για τη μετανάστευση, την ελευθερία του λόγου, τη θρησκεία και την κυριαρχία. Τα ευρωπαϊκά κράτη αναλαμβάνουν ρόλους: "σκηνοθέτες" όπως η Ουγγαρία, που ενισχύουν απροκάλυπτα τις αφηγήσεις του Τραμπ· "πειρασμοί" όπως η Ελλάδα και η Φινλανδία, που ενθαρρύνουν την αποδοχή της αμερικανικής κυριαρχίας· και "προφήτες" όπως η Δανία, που καλούν την Ευρώπη να απελευθερωθεί και να αγκαλιάσει τη στρατηγική αυτονομία.

Οι πολιτικές συνέπειες είναι σημαντικές. Στο πεδίο της ασφάλειας, οι δημοσκοπήσεις του ECFR (Μάιος 2025) κατέγραψαν συντριπτική στήριξη των Ευρωπαίων σε αυξημένες αμυντικές δαπάνες και ακόμα και στην ανάπτυξη ανεξάρτητης ευρωπαϊκής πυρηνικής αποτροπής.

Η πλειοψηφία επίσης απορρίπτει την ιδέα να ακολουθήσει την Ουάσιγκτον αν ο Τραμπ επιχειρήσει να επιβάλει πρόωρη συμφωνία στην Ουκρανία ή να άρει τις κυρώσεις στη Ρωσία. Αυτό δείχνει την αυξανόμενη αναγνώριση ότι οι ΗΠΑ και η ΕΕ εκπροσωπούν πλέον διαφορετικά μοντέλα δημοκρατίας.

Παρ’ όλα αυτά, η θεσμική αντίδραση της ΕΕ παραμένει διστακτική. Οι ηγέτες της Ευρώπης, σύμφωνα με την έκθεση, συχνά καταφεύγουν στη λείανση και την κολακεία, ελπίζοντας να κατευνάσουν τον Τραμπ αντί να τον αντικρούσουν. Από τους δασμούς στα ευρωπαϊκά προϊόντα έως τις απαιτήσεις για υψηλότερες δαπάνες στο ΝΑΤΟ, η Ουάσιγκτον εκμεταλλεύτηκε την αδυναμία, ενώ οι Βρυξέλλες δυσκολεύτηκαν να διατυπώσουν μια εναλλακτική πρόταση. Ο κίνδυνος, προειδοποιεί το ECFR, είναι η Ευρώπη να παγιώσει μια "ευτυχισμένη υποτέλεια", δείχνοντας ικανοποιημένη να παίζει τον ρόλο του κομπάρσου ενώ η αυτονομία της συρρικνώνεται.

Η ελληνική περίπτωση φωτίζει το βάθος του προβλήματος. Από τη μια πλευρά, η Ελλάδα στηρίχθηκε ιστορικά στις αμερικανικές εγγυήσεις ασφαλείας στην Ανατολική Μεσόγειο και εξακολουθεί να αποδίδει μεγάλη σημασία στις διμερείς σχέσεις με την Ουάσιγκτον. Από την άλλη, η κοινή γνώμη παραμένει πληγωμένη από τον τρόπο με τον οποίο η ΕΕ διαχειρίστηκε την οικονομική κρίση, αφήνοντας πρόσφορο έδαφος για λαϊκιστικά αφηγήματα που αντιπαραθέτουν την εθνική κυριαρχία στην ευρωπαϊκή αλληλεγγύη. Αυτή η διττή ταυτότητα καθιστά την Ελλάδα ταυτόχρονα πιστό σύμμαχο στο ΝΑΤΟ και δύσπιστο μέλος της ΕΕ — ένας συνδυασμός που η Αμερική του Τραμπ μπορεί να εκμεταλλευτεί για να διαβρώσει τη συνοχή της Ένωσης.

Η μελέτη υπογραμμίζει επίσης τον ρόλο του πολιτισμού στη διαμόρφωση πολιτικής ταυτότητας. Οι Τραμπιστές στις ΗΠΑ παρουσιάζουν την Ευρώπη όχι ως εταίρο, αλλά ως πεδίο μάχης στον αγώνα τους για το νόημα της Δύσης. Στο δικό τους αφήγημα, οι ηγέτες του ευρωπαϊκού mainstream είναι σύμμαχοι των Δημοκρατικών και, επομένως, "προδότες" της δυτικής κληρονομιάς. Αυτός ο λόγος βρίσκει απήχηση στην ευρωπαϊκή άκρα δεξιά, που τον αναπαράγει σε συζητήσεις για τη μετανάστευση, τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ+ και την ελευθερία των ΜΜΕ. Στην Ελλάδα, όπου η πόλωση έχει βαθύνει μετά τα χρόνια της κρίσης, τέτοιες αφηγήσεις απειλούν να υπονομεύσουν περαιτέρω την εμπιστοσύνη προς τους δημοκρατικούς θεσμούς και την ΕΕ.

Ωστόσο, η μελέτη δεν είναι μόνο απαισιόδοξη. Διαπιστώνει ένα "κοινωνικό πλεόνασμα" προσήλωσης στο ευρωπαϊκό εγχείρημα. Σχεδόν σε όλα τα κράτη-μέλη, οι πολίτες δηλώνουν ότι αισθάνονται Ευρωπαίοι πολίτες και πιστεύουν ότι η φωνή της ΕΕ ακούγεται διεθνώς. Αυτή η ανθεκτικότητα, σύμφωνα με το report, αποτελεί την πρώτη ύλη για την ανανέωση του ευρωπαϊκού mainstream που μπορεί να αντισταθεί στην επιρροή του Τραμπ. Το ερώτημα είναι αν οι πολιτικοί ηγέτες μπορούν να αξιοποιήσουν αυτό το απόθεμα.

Μπροστά σε αυτή την πρόκληση, το ECFR καλεί τις Βρυξέλλες και τις εθνικές κυβερνήσεις να ξεπεράσουν την κατευναστική λογική. Πρωτοβουλίες όπως η προτεινόμενη "Ασπίδα Δημοκρατίας της Ευρώπης" και η στρατηγική "Πυξίδα Πολιτισμού", που θα παρουσιαστεί στο τέλος του 2025, μπορούν να αποτελέσουν ευκαιρίες υπεράσπισης των φιλελεύθερων αξιών και ενίσχυσης της συνοχής.

Αλλά χωρίς πραγματική χρηματοδότηση, επιβολή και πολιτική βούληση, τέτοιες προσπάθειες κινδυνεύουν να γυρίσουν μπούμερανγκ.

Για την Ελλάδα, το δίδαγμα είναι ακόμη πιο σαφές. Αν θέλει να αποφύγει τον ρόλο του μόνιμου "πειρασμού" στο ευρωπαϊκό δράμα, πρέπει να ξαναχτίσει την εμπιστοσύνη της κοινωνίας στην ΕΕ, ενώ ταυτόχρονα να διατηρεί τη στρατηγική της φωνή στο ΝΑΤΟ και στην Ανατολική Μεσόγειο. Αν αποτύχει, κινδυνεύει να μείνει στο περιθώριο των Βρυξελλών, υπερβολικά εξαρτημένη από την εύνοια της Ουάσιγκτον. Αν όμως πετύχει, μπορεί να μετατραπεί σε γέφυρα — αποδεικνύοντας ότι ακόμη και οι δύσπιστες κοινωνίες μπορούν να πειστούν για την αξία της Ευρώπης όταν οι θεσμοί της αποδίδουν ασφάλεια, ευημερία και αξιοπρέπεια.

Το τελικό μήνυμα της έκθεσης είναι ξεκάθαρο: η Ευρώπη δεν μπορεί να κερδίσει τον πολιτισμικό πόλεμο του Τραμπ παίζοντας το παιχνίδι του. Όπως ο Τρούμαν που βγήκε από το σκηνικό, η ΕΕ πρέπει να αγκαλιάσει το δικό της σενάριο — αυτό της αυτονομίας, της αλληλεγγύης και της δημοκρατικής ανθεκτικότητας. Για την Ελλάδα, και για την Ευρώπη συνολικά, η επιλογή είναι ανάμεσα στο να είναι πρωταγωνιστής της ιστορίας ή κομπάρσος στο έργο κάποιου άλλου.