Η "Ιθάκη" του Αλέξη Τσίπρα επιτέλους κυκλοφόρησε και, φυσικά, τροφοδοτεί άπειρες συζητήσεις. Από τις πρώτες αναφορές διαφαίνεται καθαρά ότι η αφήγηση στηρίζεται κυρίως στην πολιτική εμπειρία του συγγραφέα: πρόσωπα, συγκρούσεις, κρίσιμες στιγμές και παλιά μέτωπα που ανοίγουν ξανά. Το σημαντικότερο στοιχείο της περιόδου, η οικονομική διάστασή της υπάρχει μεν, αλλά σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί τον άξονα του βιβλίου. Εμφανίζεται ως πλαίσιο, όχι ως εργαλείο ερμηνείας. Κι έτσι, η εξήγηση της εποχής στηρίζεται περισσότερο στη μνήμη της εξουσίας παρά στις ψυχρές μεταβλητές που προκάλεσαν τις συνέπειες των αποφάσεων.

Στο υλικό που έχει έρθει στη δημοσιότητα, η έμφαση πέφτει κατά το πλείστον στις ανθρώπινες συμπεριφορές της περιόδου: στις διαπραγματεύσεις, στις εντάσεις, στους διαλόγους με ξένους ηγέτες, στις εσωκομματικές ρωγμές. Πρόκειται για μια αφήγηση που αναπαράγει την εικόνα της πολιτικής σκηνής όπως την έζησε ο συγγραφέας. Όμως η περίοδος δεν κρίνεται μόνο από την αίσθηση ή την αισθητική· κρίνεται από το αποτέλεσμα. Κι εκεί, η παρουσία των οικονομικών δεδομένων είναι διακριτική, για να το πούμε ευγενικά. Δεν απουσιάζουν, αλλά δεν κυριαρχούν όπως θα έπρεπε μιας και μιλάμε για την περίοδο που καθόρισε και θα καθορίζει την οικονομία της χώρας για πολλές δεκαετίες στο μέλλον. Υπάρχουν ως σταθμοί, όχι ως ανάλυση. Και αυτό έχει σημασία για το πώς διαβάζει κανείς το βιβλίο μέσα στο σημερινό πλαίσιο.

Η κρίση του 2015 δεν είναι ένα αφήγημα χαρακτήρων· είναι μία αλληλουχία γεγονότων, με συγκεκριμένο κόστος. Τα capital controls, η ασφυκτική έλλειψη ρευστότητας, η ύφεση, οι θεσμικές επιπτώσεις του δημοψηφίσματος και της kolotoumba, όλα αυτά περιγράφονται, αλλά όχι με το βάθος και το εύρος που θα επέτρεπε μία διαυγή και πλήρη ερμηνεία της εποχής. Η αφήγηση επιλέγει να φωτίσει κυρίως το θεατρικό βάρος των στιγμών, όχι την πολιτική τους ουσία. Κι όταν η ουσία μένει στο περιθώριο, η μνήμη μετατρέπεται εύκολα σε δράμα. Αλλά οι περίοδοι όπως αυτή του 2015-19 δεν χρειάζονται δράμα· χρειάζονται ψυχρή και διερευνητική ανάγνωση.

Η απόσταση ανάμεσα στην αφήγηση του βιβλίου και στη σημερινή κοινωνία και τις ανάγκες της είναι ακόμη πιο καθαρή. Το 2025 δεν είναι 2015. Η χώρα έχει αλλάξει. Οι πολίτες έχουν αλλάξει. Η κοινωνία δεν αναζητά αναβιώσεις του ίδιου επεισοδίου. Αναζητά εξηγήσεις. Αναζητά να μάθει τι έγινε πραγματικά και πως πάρθηκαν οι αποφάσεις, όχι πώς ερμηνεύθηκαν εκ των υστέρων. Να δει τα λάθη, όχι τις δραματικές κορυφώσεις. Να καταλάβει τι πληρώθηκε και γιατί. Κι εδώ το βιβλίο, με τα υπάρχοντα δεδομένα, μοιάζει να μένει περισσότερο στην ένταση της περιόδου παρά στη δομή της.

Δεν είναι αμελητέο ούτε το βάρος των εσωτερικών ρυθμίσεων που αναπαράγονται. Οι αιχμές για στελέχη, οι διορθώσεις πορείας, οι επανατοποθετήσεις απέναντι σε πρόσωπα, όλα αυτά φωτίζουν ένα πολιτικό περιβάλλον που λειτουργούσε φορτισμένα. Μόνο που σήμερα το ενδιαφέρον δεν βρίσκεται σε αυτό. Βρίσκεται στο πώς λειτούργησαν οι θεσμοί και τα εκλεγμένα και επιλεγμένα πρόσωπα υπό πίεση, ποια όρια δοκιμάστηκαν, που απέτυχε ο σχεδιασμός και που λειτούργησαν οι προβλέψεις εξισορρόπησης και προστασίας. Η πολιτική ιστορία δεν είναι ημερολόγιο σχέσεων. Είναι αποτύπωση δομών. Αν η αφήγηση επιμένει στο πρώτο, αφήνει το δεύτερο μετέωρο. Και αυτό δημιουργεί ένα θεσμικό κενό που γίνεται πολύ εύκολα αντιληπτό.

Η συζήτηση για το 2015 δεν έχει κλείσει. Και δεν κλείνει με προσωπικές εκδοχές, όσο ενδιαφέρουσες κι αν είναι. Κλείνει με καθαρή αποτίμηση: τι δούλεψε, τι απέτυχε, τι κόστισε και τι έμεινε ως θεσμικό συμπέρασμα και με ύπαρξη απόδοσης ευθυνών. 

Από αυτήν ξεκινά και το απλό αλλά επίμονο βασικό ερώτημα: τι θέλει πραγματικά να αφήσει πίσω του ο Αλέξης Τσίπρας με αυτή την "Ιθάκη"; Ένα καθαρό αποτύπωμα της εποχής ή μια προσωπική εκδοχή της; Για μία ακόμη φορά, είχε την ευκαιρία να προσφέρει στη χώρα κάτι που ακόμη λείπει: μια ψυχρή, πλήρη περιγραφή του πως λειτούργησαν οι αποφάσεις, που απέτυχαν οι μηχανισμοί και τι κόστισε πραγματικά στο τέλος εκείνη η πορεία.

Φυσικά η επιλογή της ανασύστασης της εποχής αντί για την ανάλυσή της, είναι απόλυτο δικαίωμά του. Αλλά είναι επίσης δική μας ευθύνη να διαβάσουμε με την ίδια καθαρότητα όσα αποφεύγονται κι όσα αναδεικνύονται. Γιατί η κρίση για τον πρωθυπουργό της εποχής, δεν μπορεί να είναι προσωπικό βίωμα· έχει καταγραφεί ήδη σαν εθνική δοκιμασία. Και η μνήμη μιας χώρας δεν μπορεί να χτίζεται με μισές εξηγήσεις. Όσο μένουν ανοιχτά κι αναπάντητα τα δύσκολα, τόσο θα επιστρέφουν τα ερωτήματα. Ερωτήματα που κάποτε θα πρέπει να απαντηθούν! Όχι με όρους δραματουργίας, αλλά με όρους ψυχρής πραγματικότητας.

Πέτρος Λάζος
petros.lazos@capital.gr