Η εικόνα του μεταναστευτικού ζητήματος έχει πλέον αλλάξει. Δεν πρόκειται πια για προσωρινές ροές ανθρώπων που εγκαταλείπουν εμπόλεμες περιοχές ή καταστάσεις πολιτικής καταστολής, αλλά για μια νέα, πιο σύνθετη μορφή μετακίνησης πληθυσμών, η οποία διαμορφώνεται σταθερά από παράγοντες που δεν αναστρέφονται εύκολα: την πληθυσμιακή έκρηξη σε φτωχότερες περιοχές της Αφρικής και της Ασίας, την κλιματική κρίση που εντείνεται και τη συρρίκνωση των φυσικών πόρων. Αυτοί οι παράγοντες δεν υπακούουν ούτε σε εθνικές πολιτικές ούτε σε θεσμικά χρονικά περιθώρια. Εξελίσσονται με δική τους δυναμική και επιβάλουν νέα δεδομένα στην Ευρώπη.

Η Ελλάδα βρίσκεται σε γεωγραφικά εξαιρετικά κρίσιμη θέση, όπου η ασφάλεια των εξωτερικών συνόρων της Ένωσης πρέπει να συμβαδίζει με την εσωτερική σταθερότητα. Κάθε ρήγμα στη διαχείριση μεταναστευτικών ροών μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα πολύ μεγαλύτερης κλίμακας, με αντίκτυπο στη δημόσια τάξη, την κοινωνική συνοχή, την οικονομική διάρθρωση και τελικά, στην ίδια την ποιότητα της Δημοκρατίας. Η συσσώρευση πληθυσμών σε άτακτες συνθήκες φιλοξενίας, χωρίς επαρκείς μηχανισμούς ελέγχου και διαχείρισης, εγκυμονεί σοβαρούς και απρόβλεπτους κινδύνους.

Η ελληνική πολιτεία δεν έχει περιθώριο να ακολουθεί τις εξελίξεις παθητικά. Οφείλει να αναπτύξει ένα ολοκληρωμένο σχέδιο, όχι μόνο για την αποτελεσματική προστασία των συνόρων, αλλά για την εσωτερική διαχείριση ενός φαινομένου που ήρθε για να μείνει. Η εφαρμογή της ευρωπαϊκής νομοθεσίας για το άσυλο (συμπεριλαμβανόμενης της δυνατότητας αναστολής για μεγάλα χρονικά διαστήματα κι άλλων αυστηρότερων μέτρων) πρέπει να είναι άμεση και αξιόπιστη, με επιτάχυνση των διαδικασιών, ενίσχυση του ανθρώπινου δυναμικού και αξιοποίηση ψηφιακών μηχανισμών παρακολούθησης. Κάθε αίτημα πρέπει να εξετάζεται με ακρίβεια και ταχύτητα. Όχι με αυτοματισμούς, ούτε με χρονοτριβή που καταλήγει σε de facto εγκατάσταση χωρίς νομική επίλυση, πληρωμένη από τον Ευρωπαίο φορολογούμενο. 

Ιδιαίτερη σημασία έχει η προστασία των τοπικών κοινωνιών, ιδίως στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και τις ακριτικές περιοχές. Ο πληθυσμιακός κορεσμός και η ανεπαρκής κρατική παρουσία επιβαρύνουν δυσανάλογα τις τοπικές δομές και διαβρώνουν τον κοινωνικό ιστό. Η αποκέντρωση της φιλοξενίας, η διαρκής αποσυμφόρηση και η ισοβαρής κατανομή ευθύνης εντός της χώρας είναι απαραίτητες για την αποτροπή εσωτερικών εντάσεων. Εξίσου επιτακτική είναι η διαρκής και ουσιαστική παρουσία του κράτους (και με αστυνομικούς) και όχι απλώς μια περιοδική, υπηρεσιακή διαχείριση των πραγμάτων.

Τα μέτρα που λαμβάνονται το τελευταίο διάστημα κινούνται, σε μεγάλο βαθμό, προς τη σωστή κατεύθυνση, καθιστώντας σαφές ότι υπάρχει πλέον πολιτική πρόθεση για πιο συστηματική και αυστηρή αντιμετώπιση. Ωστόσο, όσο η κλιματική κρίση εντείνεται και οι πληθυσμοί σε ευάλωτες περιοχές αυξάνονται χωρίς στοιχειώδεις υποδομές, οι ροές θα πολλαπλασιάζονται. Δεν υπάρχει διοικητικό ή άλλο μέτρο που θα σταματήσει κάποιον που έχει πουλήσει νεφρό ή μέρος του ήπατός του για να μεταναστεύσει λαθραία. Διότι για αυτόν η μετανάστευση είναι ζήτημα επιβίωσης. Κι όταν οι "πεινασμένοι φτωχοδιάβολοι" γίνουν εκατομμύρια (και θα γίνουν, μην έχετε καμία αμφιβολία), καμία διαχειριστική λύση δεν μπορεί να αποδώσει, ειδικά εάν έχει προσωρινό χαρακτήρα. Η πρόκληση είναι διαρκής και απαιτεί αντίστοιχο μόνιμο και μακροχρόνιο εθνικό σχεδιασμό.

Στο ευρωπαϊκό πεδίο, η Ελλάδα οφείλει να επιμείνει με συνέπεια στην αναγκαιότητα επιμερισμού του μεταναστευτικού βάρους μεταξύ των κρατών-μελών. Η αρχή της αλληλεγγύης δεν μπορεί να εφαρμόζεται κατά το δοκούν, ούτε να εκφυλίζεται σε ρητορική αναγνώριση χωρίς νομική δεσμευτικότητα. Οι χώρες που απολαμβάνουν την εσωτερική ασφάλεια της Ένωσης, δεν μπορούν να μεταθέτουν επ’ αόριστον την ευθύνη προστασίας των εξωτερικών της συνόρων. Κοινή πολιτική σημαίνει κοινή ευθύνη, και κάθε παρέκκλιση από αυτή την αρχή οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια σε κρίσεις και αποσύνθεση.

Η κλιματική διάσταση του προβλήματος προσδίδει επιπλέον βάθος και πολυπλοκότητα. Σε περιοχές της Αφρικής με ραγδαία πληθυσμιακή άνοδο, οι άνθρωποι βρίσκονται αντιμέτωποι με αυξανόμενη λειψυδρία, αποτυχημένες συγκομιδές και ανυπαρξία βασικών υποδομών. Οι κρατικοί μηχανισμοί είναι αδύναμοι, οι διεθνείς οργανισμοί λειτουργούν αποσπασματικά και η απελπισία μετατρέπεται σταδιακά σε στρατηγική απόδρασης. Οι μετακινήσεις αυτές δεν είναι ούτε συντεταγμένες ούτε προβλέψιμες. Και δεν περιορίζονται από φυσικά ή θεσμικά σύνορα. Η Ελλάδα, ως πύλη εισόδου, θα δεχθεί το πρώτο κύμα. Η ετοιμότητα δεν είναι επιλογή, είναι προϋπόθεση εθνικής κυριαρχίας.

Ο μεταναστευτικός σχεδιασμός πρέπει, πλέον, να προσεγγιστεί με όρους εθνικής ασφάλειας, χωρίς όμως να υποκύψει στη ρητορική της απομόνωσης ή της ξενοφοβίας. Δεν είναι οι άνθρωποι το πρόβλημα, είναι οι ασύδοτες ροές χωρίς κεντρικό έλεγχο και οι κρατικές αδυναμίες στην απορρόφησή τους. Οι λύσεις δεν βρίσκονται στις δηλώσεις προθέσεων, αλλά στη θεσμική καθημερινότητα: πόσα κέντρα πρώτης υποδοχής λειτουργούν σωστά; Πόσοι υπάλληλοι ασύλου εκπαιδεύονται ετησίως; Ποια είναι η τεχνική επάρκεια της συνοριακής επιτήρησης; Πώς μετριέται η ενσωμάτωση όσων έχουν ήδη λάβει καθεστώς διεθνούς προστασίας; 

Απαντήσεις δεν δίνονται με θεωρίες. Δίνονται με στατιστικά, υποδομές, επιτελικό σχεδιασμό και απτή δράση. Δηλαδή με ειλικρινή πολιτική βούληση να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο ως αυτό που είναι: μια σύνθετη πρόκληση που δεν προσφέρεται ούτε για παραχωρήσεις ευκολίας ούτε για επικοινωνιακή διαχείριση. Το ερώτημα, λοιπόν, δεν είναι αν η Ελλάδα έχει καλή εικόνα ή αν υλοποιεί ευρωπαϊκές δεσμεύσεις. Το πραγματικό ερώτημα είναι αν προετοιμάζεται για το τι έρχεται. Διότι ο χρόνος —στο μεταναστευτικό— δεν μετριέται σε χρόνια. Μετριέται σε αφίξεις. Και αυτές δεν περιμένουν.

Πέτρος Λάζος
petros.lazos@capital.gr