Το σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ δεν αποτελεί απλώς ακόμη μια περίπτωση διοικητικής δυσλειτουργίας· συνιστά ισχυρή υπενθύμιση των ορίων, των αδυναμιών και των διαχρονικών  παθογενειών του ελληνικού κρατικού μηχανισμού. Χαρακτηριστικά που επιδεινώνονται  πολλαπλά, όταν καλείται να διαχειριστεί πολύπλοκα θέματα και σύνθετα έργα. Η Ευρωπαϊκή Εισαγγελία αποκάλυψε τεκμηριωμένες μη σύννομες εκταμιεύσεις αγροτικών ενισχύσεων, συνολικού ύψους €2,9 εκατομμυρίων για την περίοδο 2017–2020 και οι αναφορές για παρόμοιες πρακτικές έως και το 2024 δείχνουν ότι το φαινόμενο ενδέχεται να είναι πιο εκτεταμένο απ’ ό,τι αρχικά εκτιμήθηκε. Υπάρχει πολύπλευρη πληροφόρηση που αναφέρεται σε ποσά περί τα €200 εκ αλλά δεν έχει επιβεβαιωθεί επισήμως. Σε κάθε περίπτωση η μέχρι τώρα έρευνα αφορά 100 εμπλεκόμενα πρόσωπα και βασίζεται σε εικονικά μισθωτήρια, ψευδείς δηλώσεις και παραποιημένα δικαιολογητικά, με ενδείξεις ανοχής ή αδράνειας εκ μέρους διοικητικών και πολιτικών στελεχών.

Το ζήτημα δεν είναι αποκλειστικά νομικό, ούτε περιορίζεται σε τεχνικές αστοχίες. Ο Οργανισμός Πληρωμών και Ελέγχου Κοινοτικών Ενισχύσεων (ΟΠΕΚΕΠΕ), οργανισμός με κρίσιμες αρμοδιότητες και με διαχειριστικό αποτύπωμα δισεκατομμυρίων (περίπου €3 δις/έτος), όφειλε να διαθέτει μηχανισμούς πρόληψης, ελέγχου και επαλήθευσης που δεν εξαρτώνται από πρόσωπα. Αντίθετα, φαίνεται ότι επί σειρά ετών λειτουργούσε χωρίς επαρκές θεσμικό φίλτρο, με αδύναμο εσωτερικό έλεγχο, με απαράδεκτο μεγάλο βαθμό outsourcing και χωρίς ουσιαστική ανεξαρτησία, ως όφειλε από το Ευρωπαϊκό κανονιστικό πλαίσιο. Η παραποίηση των διαδικασιών δεν προέκυψε στο περιθώριο του συστήματος· εξελίχθηκε εντός του, υπό καθεστώς ανοχής ή αδράνειας, εξυπηρετώντας και με προφανείς παλαιό και μικροπολιτικές προεκτάσεις σε τοπικό επίπεδο.

Ο πρωθυπουργός αντέδρασε ταχύτατα και με θεσμική και πολιτική σοβαρότητα. Η προσωπική του ανάληψη ευθύνης και η παραίτηση πέντε προσώπων, συμπεριλαμβανομένου υπουργού με ειδικό πολιτικό βάρος, δεν ήταν αποτέλεσμα επικοινωνιακής πίεσης αλλά έμπρακτη ανάληψη πολιτικής ευθύνης, όπως αρμόζει σε μια φιλελεύθερη κοινοβουλευτική τάξη πραγμάτων και σύμφωνα με τα standards που τηρεί έως σήμερα. Όμως αυτές οι κινήσεις δεν αρκούν. Η διαχείριση δεν μπορεί να περιορίζεται στη σωστή αντίδραση εκ των υστέρων. Το στοίχημα παραμένει η πρόληψη, η βελτίωση και η συστημική ανθεκτικότητα των θεσμών και της λειτουργίας του κράτους. Η ανάθεση κρίσιμων λειτουργιών σε ανεξάρτητους φορείς, όπως η ΑΑΔΕ, και η μεταφορά τεχνικών εργαλείων στον ΟΠΣΕΑΕ, αποτελούν βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση, εφόσον συνδυαστούν με ουσιαστική λογοδοσία και εσωτερική θωράκιση του συστήματος. 

Το πρόβλημα δεν είναι αν ένα σφάλμα διέφυγε του ελέγχου, αλλά αν το θεσμικό πλαίσιο επιτρέπει τη δημιουργία τέτοιων "σφαλμάτων" σε διαρκή βάση. Η διοίκηση χρειάζεται ενίσχυση όχι μόνο σε προσωπικό και τεχνογνωσία, αλλά και σε νοοτροπία: ανεξαρτησία ελέγχου, αποκέντρωση της ευθύνης και αξιολόγηση με αντικειμενικά κριτήρια. Δεν αρκεί η ψηφιοποίηση· απαιτείται λειτουργική αυτοτέλεια και αποσύνδεση από κάθε μορφή τοπικής ή πολιτικής επιρροής. Αυτός είναι ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο το πελατειακό κράτος θα εξαλειφθεί (κάποτε).

Η Ελλάδα έχει διανύσει μεγάλη απόσταση σε επίπεδο δημοσιονομικής πειθαρχίας, διοικητικού εξορθολογισμού και βελτίωσης υπηρεσιών (όποιος διαφωνεί ας σκεφτεί π.χ. τις λέξεις "γνήσιο υπογραφής").  Το απαιτούμενο είναι να διανύσει την επόμενη: αυτή που αφορά τον εσωτερικό θεσμικό αυτοσεβασμό. Ο κρατικός μηχανισμός οφείλει να μπορεί να διαχειρίζεται τα ευρωπαϊκά κονδύλια και όλα τα σοβαρά θέματα με όρους αντικειμενικότητας και ακεραιότητας, όχι μόνο επειδή του ζητείται, αλλά επειδή το ίδιο το σύστημα το απαιτεί. Η συγκυρία προσφέρει την ευκαιρία για θεσμικό ανασχεδιασμό χωρίς μηδενισμούς· για μεταρρύθμιση χωρίς δημαγωγία· για πρόληψη χωρίς πολιτική εργαλειοποίηση. 

Αν η υπόθεση ΟΠΕΚΕΠΕ αφήσει πίσω της ένα σταθερό μήνυμα, ας είναι αυτό: ότι η ευθύνη δεν αφορά μόνο τις παραιτήσεις, αλλά και την απαράβατη βούληση να αποτραπούν οι επόμενες. Όπως και την υποχρέωση αυτή η βούληση να γίνει πανελλαδική κανονικότητα και ρουτίνα! Όχι εξαιρετική αντίδραση σε ειδικές συνθήκες.

Πέτρος Λάζος  
petros.lazos@capital.gr