Ο θάνατος του Κώστα Σημίτη στις 5 Ιανουαρίου στερεί την Ελλάδα από μια εκ των εμβληματικότερων πολιτικών προσωπικοτήτων της και φέρνει ξανά στο προσκήνιο τη συζήτηση για την πολιτική του κληρονομιά. Η διακυβέρνηση του, μια εποχή μεγάλων προσδοκιών και εξίσου μεγάλων αντιφάσεων, άφησε ανεξίτηλο αποτύπωμα στην σύγχρονη Ελλάδα. Ως πρωθυπουργός, ο Σημίτης επιδίωξε να μεταφέρει την χώρα με το ευρωπαϊκό της μέλλον, εστιάζοντας στις θεσμικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις. Όμως, το βάρος της αδυναμίας να εφαρμοστούν ορισμένες από τις κρίσιμες αλλαγές στη δομή του κράτους συνεχίζει να βαραίνει την ελληνική κοινωνία.

Η αποτυχία της κυβέρνησης Σημίτη να εφαρμόσει την μεταρρύθμιση Γιαννίτση το 2001 (στηριγμένη στην μελέτη Σπράου του 1998), υπήρξε καθοριστική για τη διαμόρφωση του δημοσιονομικού και όχι μόνο, μέλλοντος της χώρας. Οι προτάσεις που είχαν διατυπωθεί στόχευαν στην εξυγίανση του ασφαλιστικού συστήματος, το οποίο ήδη αντιμετώπιζε σοβαρές προκλήσεις λόγω της γήρανσης του πληθυσμού και της ανεπάρκειας των εισφορών να καλύψουν τις δαπάνες για συντάξεις, λόγω εγγενών αδυναμιών του αναδιανεμητικού συστήματος. Το σχέδιο Γιαννίτση προέβλεπε σταδιακή αύξηση των ορίων ηλικίας συνταξιοδότησης, περιορισμό των προνομίων και εισαγωγή ενός πιο βιώσιμου συστήματος χρηματοδότησης. Ήταν μια τολμηρή πρόταση, σχεδιασμένη να προλάβει την επερχόμενη κρίση και να κάνει το σύστημα πραγματικά, μακροχρόνια βιώσιμο.

Όμως, οι έντονες κοινωνικές αντιδράσεις και η αντίσταση, όχι μόνο από την αντιπολίτευση αλλά και από το εσωτερικό του ίδιου του ΠΑΣΟΚ, ανάγκασαν την κυβέρνηση να υπαναχωρήσει. Οι συνδικαλιστικές οργανώσεις κινητοποιήθηκαν μαζικά, χαρακτηρίζοντας τη μεταρρύθμιση "αντικοινωνική". Ο Σημίτης, αν και αναγνώρισε τη σημασία της, απέτυχε να την επιβάλει, δείχνοντας ίσως διστακτικότητα απέναντι στο πολιτικό κόστος. Αυτή η υποχώρηση, όμως, δεν ήταν απλώς πολιτικό λάθος· ήταν μια στρατηγική αποτυχία που στοίχισε δισεκατομμύρια ευρώ στις επόμενες κυβερνήσεις, αναγκάζοντας το κράτος να δανείζεται για να καλύψει το ασφαλιστικό έλλειμμα και οδήγησε στην κρίση χρέους.

Η μη εφαρμογή της μεταρρύθμισης Γιαννίτση-Σπράου διαιώνισε ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της ελληνικής οικονομίας. Το ασφαλιστικό σύστημα παρέμεινε μη βιώσιμο, επιβαρύνοντας τις δημόσιες δαπάνες σε μια εποχή που η χώρα χρειαζόταν να ευθυγραμμιστεί με τις απαιτήσεις της ΟΝΕ και να πραγματοποιήσει επενδύσεις για το μέλλον. Αντί να εξασφαλίσει μια μακροπρόθεσμη λύση, η κυβέρνηση επέλεξε την πολιτική του εφησυχασμού, αφήνοντας τις επόμενες γενιές να πληρώσουν το τίμημα.

Αυτή η επιλογή δεν είναι απλώς ένα κεφάλαιο στην πολιτική ιστορία του Σημίτη, αλλά μια υπενθύμιση του πώς η έλλειψη αποφασιστικότητας και η μετριοπάθεια, όσο θετικά και αν αποτιμούνται, μπορεί να έχουν εξαιρετικά κακές μακροπρόθεσμες επιπτώσεις. Η κρίση χρέους της δεκαετίας του 2010 βρήκε την Ελλάδα ήδη επιβαρυμένη από ένα μη βιώσιμο ασφαλιστικό σύστημα, το οποίο ήταν από τους βασικούς λόγους που οδήγησαν στην ανάγκη για μνημόνια και διεθνή βοήθεια.

Ταυτόχρονα όμως, στην εποχή Σημίτη πέτυχε σημαντικότατα επιτεύγματα, όπως η είσοδος της Ελλάδας στην ΟΝΕ, η υιοθέτηση του ευρώ και η είσοδος της Κύπρου στην ΕΕ. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, η μη υλοποίηση αναγκαίων διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων να υπογραμμίζει ακόμη πιο έντονα τις αντιφάσεις της διακυβέρνησής του. Από τη μια πλευρά, η χώρα πέτυχε να σταθεί στο ύψος ευρωπαϊκών προκλήσεων. Από την άλλη, τα θεμέλια του κράτους παρέμειναν αδύναμα, και η αποτυχία να γίνουν οι απαραίτητες αλλαγές εξακολουθεί να επηρεάζει την οικονομική και κοινωνική πραγματικότητα της Ελλάδας, ακόμη και σήμερα.

Η εκδημία του Κώστα Σημίτη προσφέρει αφενός την ευκαιρία για έναν απολογισμό που να ξεπερνά το κλισέ περί "εκσυγχρονισμού" και αφετέρου να παρέχει δυνατότητες σύγκρισης και εξαγωγής συμπερασμάτων. Διότι η πολιτική του διαδρομή, πριν και πάνω από όλα, αποτελεί ένα υπόδειγμα ηγεσίας, καταδεικνύοντας ότι οι μεγάλες προκλήσεις απαιτούν θάρρος, όραμα και αποφασιστικότητα. Χαρακτηριστικά που, δυστυχώς, δεν υπήρχαν σε επάρκεια πάντοτε στην Ελληνική πολιτική. Αυτή η πραγματικότητα, σε συνδυασμό με τις μεγάλες εκείνες αλλαγές που κατόρθωσε να εφαρμόσει, αποτελούν την ουσιαστική του παρακαταθήκη, το (θετικό) ίχνος του στην ιστορία.

Πέτρος Λάζος
petros.lazos@capital.gr