Στην σύγχρονη εποχή, με τις συνεχείς τεχνολογικές εξελίξεις, τα fake news έχουν εξελιχθεί σε σοβαρότατο πρόβλημα που πλήττει βάναυσα την πολιτική και την κοινωνική πραγματικότητα. Στην Ελλάδα, η διάδοση τους γίνεται όλο και πιο έντονη, ιδιαίτερα σε κρίσιμες περιόδους με έντονα λαϊκά συναισθήματα, όπως οι εκλογές ή η πρόσφατη πανδημία. Με την βοήθεια των κοινωνικών δικτύων, εξαπλώνονται ταχύτατα και προκαλούν σύγχυση, υπονομεύοντας την εμπιστοσύνη του κόσμου στους θεσμούς και την επιστήμη.

Τα κοινωνικά δίκτυα αποτελούν τους βασικούς φορείς απ’ όπου η παραπληροφόρηση διοχετεύεται. Πλατφόρμες όπως το Facebook, το Χ (πρώην Twitter) και το Instagram επιτρέπουν στους χρήστες να μοιράζονται ανακριβείς και ψευδείς πληροφορίες με ελάχιστο ή καθόλου έλεγχο. Στην Ελλάδα, αυτό το φαινόμενο είναι ιδιαίτερα εμφανές κατά τις εκλογικές αναμετρήσεις, όπου η παραπληροφόρηση επηρεάζει την κοινή γνώμη και χρησιμοποιείται ως εργαλείο πολιτικής χειραγώγησης. Η ταχύτητα με την οποία διαδίδονται οι πληροφορίες, χωρίς κανέναν ουσιαστικό έλεγχο, ενισχύει τον διχασμό και αποπροσανατολίζει πλήρως τον δημόσιο διάλογο.

Οι τεχνολογικές πλατφόρμες φέρουν σημαντικό μερίδιο ευθύνης, καθώς επιτρέπουν τη διάδοση ψευδών πληροφοριών σε πρωτοφανή κλίμακα. Παρά τις προσπάθειες κάποιων να αναπτύξουν μηχανισμούς ελέγχου, συχνά αντιδρούν αργά ή ανεπαρκώς. Οι εταιρείες που διαχειρίζονται τα κοινωνικά δίκτυα οφείλουν να παίξουν πιο ενεργό ρόλο, εφαρμόζοντας αυστηρότερα πρωτόκολλα ελέγχου και δίνοντας στους χρήστες εργαλεία για την αναγνώριση ανακριβών πληροφοριών.

Από την άλλη πλευρά, τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης, παρόλο που δεν είναι άμοιρα ευθυνών, κρατούν μια διαφορετική στάση. Παρά τις οικονομικές πιέσεις και τον ανταγωνισμό για την προσοχή του κοινού, τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης παραμένουν σημαντικές πηγές έγκυρης πληροφόρησης. Αν και μερικά από αυτά καταφεύγουν πράγματι στο κυνήγι των εντυπώσεων, οφείλουμε να τους αναγνωρίσουμε ότι αντιμετωπίζουν εξαιρετικά δύσκολες προκλήσεις στον ψηφιακό κόσμο, όπου ο ρυθμός των εξελίξεων είναι πολύ μακριά από τη δική τους εμπειρία, κυριολεκτικά ραγδαίος. Παρόλα αυτά, δεν διστάζουν να διορθώνουν ανακριβείς ειδήσεις (π.χ. περίπτωση der Spiegel, DW για τη "μικρή Μαρία στον Έβρο) αποδεικνύοντας τη θέλησή τους για μεταφορά πραγματικών, υπαρκτών ειδήσεων.

Η παραπληροφόρηση δεν είναι νέο φαινόμενο στην χώρα μας. Από την εποχή της δικτατορίας, όταν τα μέσα χρησιμοποιούνταν για την προώθηση προπαγάνδας, έως την οικονομική κρίση της δεκαετίας του 2010, οι ψευδείς ειδήσεις υπήρξαν εργαλείο χειραγώγησης της κοινής γνώμης. Στην οικονομική κρίση, η ανασφάλεια και ο φόβος οδήγησαν στην αύξηση των fake news, που συχνά καλλιεργούσαν ρητορική μίσους και πανικού. Με την άνοδο των κοινωνικών δικτύων τα τελευταία χρόνια, η κατάσταση έχει επιδεινωθεί, με τo "παραμύθι" να επηρεάζει σημαντικά πολιτικά γεγονότα, όπως εκλογές και δημοψηφίσματα.

Ωστόσο, το πρόβλημα δεν περιορίζεται μόνο στην πολιτική. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η παραπληροφόρηση για τα εμβόλια κατά της COVID-19. Κατά την πανδημία, διαδόθηκαν ευρέως ψευδείς πληροφορίες που αμφισβητούσαν την ασφάλεια των εμβολίων, με αποτέλεσμα πολλοί Έλληνες να αποφεύγουν τον εμβολιασμό. Ισχυρισμοί όπως ότι τα εμβόλια προκαλούν σοβαρές παρενέργειες ή ότι αποτελούν μέσο ελέγχου του πληθυσμού, κυκλοφορούσαν ανεξέλεγκτα στα κοινωνικά δίκτυα και υπονόμευσαν τις προσπάθειες των ειδικών να προωθήσουν τον εμβολιασμό ως κρίσιμο μέτρο για τη δημόσια υγεία.

Η επίδραση της παραπληροφόρησης είναι πολυδιάστατη. Από την πολιτική έως τη δημόσια υγεία και την καθημερινή ζωή, οι ψευδείς ειδήσεις επηρεάζουν την κοινωνική συνοχή και την εμπιστοσύνη στους θεσμούς. Οι πολίτες υιοθετούν λανθασμένες αντιλήψεις και πολλές φορές οδηγούνται στο να παίρνουν αποφάσεις βασισμένες κυρίως σε ψευδείς πληροφορίες. Το αποτέλεσμα είναι μια κοινωνία διχασμένη και καχύποπτη απέναντι στις πηγές πληροφόρησης, όπου η αλήθεια χάνεται μέσα στον θόρυβο της παραπληροφόρησης.

Για να καταπολεμηθεί το φαινόμενο αυτό, χρειάζονται ρεαλιστικές και συντονισμένες λύσεις. Αρχικά, η ενίσχυση της εκπαίδευσης στα μέσα ενημέρωσης είναι καίριας σημασίας. Οι πολίτες χρειάζεται να εκπαιδευτούν στην κριτική σκέψη και την αξιολόγηση των πηγών ώστε, εύκολα ή δύσκολα, να μπορούν να εντοπίζουν την παραπληροφόρηση. Σχολεία, πανεπιστήμια και ενημερωτικές καμπάνιες μπορούν να συμβάλουν τα μέγιστα, σε αυτό.

Επιπλέον, οι εταιρείες που διαχειρίζονται τα κοινωνικά δίκτυα πρέπει να αναλάβουν μεγαλύτερη ευθύνη. Δεν αρκεί απλά να αναγνωρίσουν το πρόβλημα· χρειάζεται να δημιουργήσουν αποτελεσματικότερα συστήματα ελέγχου και να αφαιρούν γρήγορα τις ψευδείς πληροφορίες. Η συνεργασία τους με ειδικούς και κυβερνήσεις μπορεί να βοηθήσει στη βελτίωση της ποιότητας των πληροφοριών που διακινούνται.

Σε αυτό το σημείο η ΕΕ πρωτοπορεί, επιβάλλοντας συγκεκριμένες διαδικασίες ελέγχων, αν και τα μέχρι τώρα μέτρα δεν έχουν αποδώσει όσο θα περίμενε κανείς. Η χρήση των εργαλείων ΑΙ (Artificial Intelligence) θα βοηθήσει σίγουρα, στο άμεσο μέλλον. Θα χρειαστεί όμως χρόνος, τόσο για την πλήρη υλοποίηση των τεχνολογιών, όσο και την εκπαίδευση των agents ή/και των εργαλείων.

Η παραπληροφόρηση δεν θα εξαφανιστεί αμέσως, αλλά με συντονισμένες προσπάθειες από πολίτες, δημοσιογράφους και ψηφιακές πλατφόρμες, η επιρροή της μπορεί να περιοριστεί. Ο στόχος είναι να οικοδομήσουμε μια κοινωνία όπου οι πολίτες θα είναι καλύτερα ενημερωμένοι, θα σκέφτονται κριτικά και θα μπορούν να αντισταθούν στις ψευδείς ειδήσεις, διασφαλίζοντας έτσι τη δημοκρατία και την κοινωνική συνοχή. Διαφορετικά το κόστος μπορεί να είναι η ίδια η κοινωνία μας.

Πέτρος Λάζος
petros.lazos@capital.gr