Στην εποχή της ψηφιακής επικοινωνίας, τα fake news και οι εκστρατείες παραπληροφόρησης, σχεδιασμένες στρατηγικά για χειραγώγηση και εξαπάτηση, όσο το δυνατόν περισσότερων, έχουν αναδειχθεί ως μία σοβαρή (αν όχι η σοβαρότερη) απειλή για τη διαφάνεια και τη Δημοκρατία. Η διάδοσή τους ξεκίνησε μεν σαν ένα περιστασιακό φαινόμενο, αλλά πλέον αποτελεί υπολογισμένη προσπάθεια διαφόρων παραγόντων για διαστρέβλωση της πραγματικότητας και μονομερή επηρεασμό της κοινής γνώμης με στόχους πολιτικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς.

Αυτές οι καμπάνιες παραπληροφόρησης είναι σχεδιασμένες μεθοδικά για να εκμεταλλευτούν τις αδυναμίες της ψηφιακής εποχής. Συνήθως ξεκινούν με ένα αληθοφανές ψέμα (περιεχόμενο που είναι σχεδιασμένο να φαίνεται αξιόπιστο, είτε πρόκειται για ένα κατασκευασμένο άρθρο ειδήσεων, είτε για μια επεξεργασμένη εικόνα ή ένα παραποιημένο βίντεο). Με αφετηρία την πρώτη δημοσίευση σε κάποιο αμφιβόλου αξιοπιστίας site, το ψέμα διαμοιράζεται στρατηγικά σε πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, φόρουμ και ιστοσελίδες, όπου είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα διαδοθεί τάχιστα και θα αποτελέσει τη "νέα αλήθεια".

Η πλέον αποτελεσματική τακτική από εκείνες που χρησιμοποιούνται σε αυτές τις εκστρατείες είναι η δημιουργία "deepfakes", βίντεο ή εικόνων που έχουν ψηφιακά αλλοιωθεί για να παρουσιάσουν κάποιον να κάνει ή να λέει κάτι που ποτέ δεν έκανε. Τα deepfakes είναι ιδιαίτερα ύπουλα, επειδή χρησιμοποιούν προηγμένη τεχνητή νοημοσύνη για να δημιουργήσουν εξαιρετικά ρεαλιστικές πλαστογραφίες, καθιστώντας αδύνατο (εάν ο σχεδιαστής ξέρει τι κάνει) για τον μέσο πολίτη να διακρίνει τι είναι αληθινό και τι όχι.

Το άλλο βασικό στοιχείο των εκστρατειών παραπληροφόρησης είναι η χρήση ομάδων από bots (λογαριασμοί που λειτουργούν  αυτοματοποιημένα, προγραμματισμένοι να κοινοποιούν, να κάνουν like & fav και να παραθέτουν μαζικά σχόλια, πολλές φορές πανομοιότυπα. Αυτά τα bots δημιουργούν την ψευδαίσθηση της ευρείας αποδοχής της "είδησης", οδηγώντας την πλειονότητα των πραγματικών χρηστών να την πιστέψουν. Η τεχνική είναι γνωστή ως "astroturfing", και αποτελεί ένα ισχυρότατο εργαλείο για την χειραγώγηση της κοινής γνώμης και την παραπληροφόρηση.

Τα κίνητρα πίσω από τα fake news είναι πολλαπλά και πολυπαραγοντικά. Σε κάποιες περιπτώσεις έχουμε ξένους παράγοντες να προσπαθούν να επηρεάσουν τις πολιτικές εξελίξεις σε αντίπαλα κράτη (π.χ. ΗΠΑ, 2016). Σε άλλες τα κίνητρα είναι πολιτικά μεν, εσωτερικά δε (π.χ. Ελλάδα ΣΥΡΙΖΑ 2011-2015). Σε κάποιες άλλες είναι καθαρά οικονομικά  όπου π.χ. έχουμε σελίδες με εντυπωσιακές αλλά ψευδέστατες "ειδήσεις" ή φωτογραφίες και βίντεο (ακόμη και πορνό), να προσπαθούν να προσελκύσουν χιλιάδες επί χιλιάδων κλικ, με στόχο είτε τα διαφημιστικά έσοδα, είτε την συλλογή στοιχείων που ακολουθούνται από επιδρομές phishing. Μάλιστα αυτές οι τακτικές έχουν τόσο μεγάλη (οικονομική) επιτυχία, που οι σελίδες που τις εφαρμόζουν αυξάνονται και πληθύνονται καθημερινά!

Ανεξάρτητα της τελικής στόχευσης, όλες αυτές οι στρατηγικές χρησιμοποιούν ουσιαστικά το ίδιο τρικ, το λεγόμενο confirmation bias (προδιάθεση επιβεβαίωσης). Σε μία ελεύθερη ερμηνεία, πρόκειται για ένα φαινόμενο κατά το οποίο, εάν μία είδηση γίνει πιστευτή από έναν σημαντικό αριθμό μελών μιας ομάδας (κρίσιμη μάζα κατά Λένιν), έχει εξαιρετικά υψηλές πιθανότητες να γίνει εύκολα αποδεκτή και από τους υπόλοιπους! 

Προφανώς, οι συνέπειες των εκστρατειών fake news είναι εξαιρετικά σημαντικές και επιζήμιες για την κοινωνία.  Υπονομεύουν την εμπιστοσύνη σε μέσα ενημέρωσης, κυβερνήσεις και θεσμούς, ακόμη και την επιστήμη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η παραπληροφόρηση κατά την διάρκεια της πανδημίας COVID-19, όπου κυκλοφόρησαν (και συνεχίζουν να κυκλοφορούν) σημεία και τέρατα. Με αποτέλεσμα τον αίτιο θάνατο πολλών χιλιάδων και την συνεχή αμφισβήτηση επιστημόνων με αδιαφιλονίκητο κύρος και γνώσεις. Όλα αυτά για να κρυφτεί η τρομακτική χρονική υστέρηση  αποτελέσματος και η απόλυτη έλλειψη σύγχρονων επιστημονικών γνώσεων από συγκεκριμένη χώρα, υπό συγκεκριμένο καθεστώς. 

Σε άλλες περιπτώσεις, η παραπληροφόρηση έχει υποκινήσει εντονότατη έως ακραία βία, όπου ψευδείς ειδήσεις έχουν προκαλέσει επιθέσεις από όχλους ή άλλες μορφές αναταραχής και προσπάθεια αποσταθεροποίησης.

Γενικότερα μιλώντας, τα fake news οδηγούν σε πολωμένη και κατακερματισμένη κοινή γνώμη. Όταν οι άνθρωποι δεν μπορούν πια να συμφωνήσουν σε ένα κοινό σύνολο γεγονότων, γίνεται ολοένα και πιο δύσκολο να υπάρξει εποικοδομητικός διάλογος ή να επιτευχθεί συναίνεση σε ζητήματα που καθορίζουν την ζωή μας. Με τελικό στόχο να μπορεί κάθε δικτατορίσκος ή κομματική νομενκλατούρα να ισχυρίζονται ότι ορθά πράττουν όσα πράττουν! Ενώ στην πράξη, εκμεταλλεύονται τον απλό πολίτη και τον καθοδηγούν μαεστρικά, ώστε να δικαιολογούν την ύπαρξή τους και να μακροημερεύουν οι ίδιοι!!!

Πρόκειται όμως για μία τεχνική που έχει ξεκινήσει από πολύ παλιά (εφευρέτης ο Βλαδιμήρ Ίλιτς και τελειοποιητής [sic] ο Δρ. Τζόζεφ Γκαίμπελς), τουλάχιστον όσον αφορά την πολιτική. Αν όμως εξετάσουμε την οικονομική της εμβέλεια και διάρκεια, το πράγμα πάει πολύ πιο πίσω και με πολύ ευρύτερο πεδίο εφαρμογών. Από την χειραγώγηση μετοχών, μέχρι την διαμόρφωση γνώμης για προϊόντα, κατά τα άλλα εξαιρετικά αλλά ιδιαίτερα βλαπτικά για συγκεκριμένα συμφέροντα…

Η αντιμετώπιση των fake news και της παραπληροφόρησης αποτελεί μία τεράστια πρόκληση  της ψηφιακής εποχής και απαιτεί μία εξαιρετικά πολυδιάστατη προσέγγιση. Οι κυβερνήσεις και οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης έχουν κρίσιμο ρόλο να διαδραματίσουν στην ρύθμιση και τον περιορισμό των ψευδών ειδήσεων. Αυτό περιλαμβάνει την εφαρμογή αυστηρότερων πολιτικών διαχείρισης περιεχομένου, την ενίσχυση των πρωτοβουλιών ελέγχου των γεγονότων, την βελτίωση των αλγορίθμων για τον εντοπισμό και την επισήμανση ψευδών πληροφοριών και, γενικότερα, μία περισσότερο αποτελεσματική δράση από τους επίσημους φορείς και τους θεσμούς.

Όμως, αν δεν ενεργοποιηθούμε εμείς οι ίδιοι, χρησιμοποιώντας την κρίση μας και τα "όπλα" που μας παρέχει το ίδιο το Ίντερνετ που μας φέρνει σε επαφή με την παραπλάνηση, δεν μπορούν να υπάρχουν πολλές ελπίδες. Όσο νωρίτερα γίνει αυτό αντιληπτό και υπάρξει ουσιαστική αντίδραση από την μεγάλη μάζα χρηστών, τόσο καλύτερα θα είναι τα πράγματα. Διαφορετικά, αν παραμείνουμε στον… "ύπνο του δικαίου" μας, θα είμαστε άξιοι της τύχης μας…

Πέτρος Λάζος
petros.lazos@capital.gr