Του Ευάγγελου Δ. Στραβέλα*

Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα χαρακτηρίζεται από ελιτισμό, έλλειψη αυτονομίας και αρνητική επιλογή εκπαιδευτικών. Προτείνεται ριζική μεταρρύθμιση: ενιαία 10ετής υποχρεωτική εκπαίδευση με κατάργηση του γυμνασίου, πραγματική αυτονομία σχολείων με μισθολογική διαφοροποίηση βάσει απόδοσης και υπαγωγή των ΑΕΙ στο Υπουργείο Ανάπτυξης, μετατρέποντας το σχολείο σε μηχανισμό ανάπτυξης ανθρώπινου κεφαλαίου.

Διάγνωση: Δομικές Αδυναμίες

Η τρέχουσα δομή του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος εμποδίζει την ανάπτυξη του ανθρώπινου κεφαλαίου της χώρας. Η επικρατούσα "φορντική" προσέγγιση, όπου όλοι οι μαθητές διδάσκονται τα ίδια πράγματα, δεν ευνοεί την ανακάλυψη ατομικού ταλέντου. Η υπερβολική ανισορροπία μεταξύ εργασίας σχολείου-σπιτιού οδηγεί σε εξάρτηση από φροντιστήρια, με σημαντικό ποσοστό του ΑΕΠ να δαπανάται σε μη επίσημο εκπαιδευτικό τομέα. 

Η δημογραφική κρίση επιδεινώνει την κατάσταση. Από το 2013 έως το 2024, ο πληθυσμός μειώθηκε κατά 400.000 κατοίκους, με μόνο 72.300 γεννήσεις το 2023—το μισό των επιπέδων των δεκαετιών 1950–60. Η γονιμότητα παραμένει στο 1,3 παιδιά ανά γυναίκα, κάτω από το όριο αναπλήρωσης. Έκλεισαν πάνω από 700 σχολεία, ενώ ο αριθμός εκπαιδευτικών παραμένει υψηλός, δημιουργώντας περιβάλλον πολλών εκπαιδευτικών με χαμηλές αμοιβές και ελλιπή κατάρτιση.

Αυτή η αντίστροφη σχέση δημιουργεί συνθήκες "αρνητικής επιλογής" (adverse selection): ένα σύστημα που, λόγω της εγγυημένης θέσης και των ομοιογενών αμοιβών, προσελκύει πρωτίστως όσους αναζητούν ασφάλεια και προβλεψιμότητα, χάνοντας έτσι την ελκυστικότητα για τους ικανότερους και φιλόδοξους. Αυτός ο φαύλος κύκλος υπονομεύει τη συνολική ποιότητα του συστήματος. Ως εκ τούτου, η επαγγελματική επιλογή της εκπαίδευσης μετατρέπεται σε απάντηση στο προσωπικό βιοποριστικό πρόβλημα αντί για έκφραση κλήσης και αφοσίωσης στη διδασκαλία.

Προτάσεις Μεταρρύθμισης

1. Αναδιοργάνωση Εκπαιδευτικού Κύκλου: Δομή 6+6

Η σημερινή δομή 6+3+3 (δημοτικό + γυμνάσιο + λύκειο) παρουσιάζει προβλήματα διασποράς. Προτείνεται δομή 6+6, όπου έξι χρόνια δημοτικού ακολουθούνται από έξι χρόνια ενιαίας δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που ενσωματώνει γενική και τεχνικο-επαγγελματική εκπαίδευση. 

Η κατάργηση του γυμνασίου—τον "μαύρο κώδικα" του συστήματος—είναι απαραίτητη, με θέσπιση υποχρεωτικής 10ετούς εκπαίδευσης αντί εννεαετούς. Η επιλογή θα γίνεται μόνο στα δύο τελευταία χρόνια. Η τρέχουσα δομή δημιουργεί "αναγκαστικό πάρκινγκ": μαθητές ΕΠΑΛ βιώνουν τα τελευταία χρόνια ως αναμονή για απολυτήριο, ενώ το γενικό λύκειο μετατράπηκε σε προπαρασκευαστικό κέντρο Πανελλαδικών. 

Το νέο δευτεροβάθμιο ίδρυμα θα λειτουργεί με κοινό πρόγραμμα τα τέσσερα πρώτα χρόνια, ισορροπημένο μεταξύ μαθηματικών και ανθρωπιστικών επιστημών. Η εξειδίκευση θα ξεκινά από το πέμπτο έτος, με αυτόνομη επιλογή μαθημάτων—κρίσιμη για την προώθηση της ενεργούς μάθησης σε ένα υπερβολικά άκαμπτο σύστημα. Η αυτονομία επιλογής βοηθά στη μάθηση και ενισχύει τη δέσμευση των μαθητών.

2. Εκσυγχρονισμένο Πρόγραμμα Σπουδών

Στο κοινό πρόγραμμα του τετραετούς κύκλου εισάγονται η στατιστική, η λογική και ανάλυση δεδομένων—θεμέλια της αγωγής του σύγχρονου πολίτη. Έμφαση στην ερμηνεία κειμένων από ποικίλες πηγές (εφημερίδες, ιστοσελίδες, λογοτεχνία) και στη σύντομη γραφή-ανάλυση, όχι μακροσκελείς εκθέσεις. Παρά τις πρόσφατες βελτιώσεις στο μάθημα της Γλώσσας–Λογοτεχνίας, όπου τα θέματα πλέον απαιτούν σύντομη ανάπτυξη 2–3 παραγράφων και αναφέρονται συχνά σε σύγχρονα κείμενα, χρειάζεται περαιτέρω εκσυγχρονισμός προς την κατεύθυνση της πρακτικής επικοινωνιακής ικανότητας. 

Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στην ενίσχυση των τεχνικών τμημάτων της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Σήμερα, περίπου το 65% των μαθητών μετά το γυμνάσιο επιλέγει το γενικό λύκειο, ποσοστό παράλογα υψηλό που οφείλεται στο στίγμα που συνδέεται με την τεχνική εκπαίδευση. Πολλοί μαθητές κάνουν λανθασμένες επιλογές εξαιτίας αυτού του στίγματος, με αποτέλεσμα να μην αναπτύξουν τις πραγματικές τους ικανότητες. Κανείς δεν θα επιλέξει ποτέ τις μεταδευτεροβάθμιες τεχνικές σπουδές, αν πρώτα δεν αφαιρεθεί το στίγμα από τα τεχνικά τμήματα του λυκείου.

Η ανάγκη της ανάμιξης των μαθητών είναι κρίσιμη για την προώθηση της μίμησης και την αφαίρεση του στίγματος από την τεχνική εκπαίδευση. Το γεγονός ότι σήμερα, σε ηλικία 14 ετών, οι μαθητές καλούνται να επιλέξουν μεταξύ γενικού λυκείου και τεχνικής εκπαίδευσης, όσο και για το μελλοντικό επάγγελμά τους, εγείρει σοβαρά ζητήματα ωριμότητας και αποτελεί ανωμαλία του ελληνικού συστήματος.

3. "Κάθετοι" Εκπαιδευτικοί: Βάθος έναντι Έκτασης

Η ποιότητα της εκπαίδευσης δεν εξαρτάται μόνο από τη δομή του συστήματος, αλλά κυρίως από την προσέγγιση που υιοθετούν οι εκπαιδευτικοί. Τα περισσότερα στοιχεία που θυμόμαστε από τα σχολικά μας χρόνια δεν αφορούν την εκπλήρωση του προγράμματος, αλλά εκείνους τους εκπαιδευτικούς που είχαν πάθος για το αντικείμενό τους. 

Υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά μεταξύ της "οριζόντιας" και της "κάθετης" διδασκαλίας. Η οριζόντια προσέγγιση επιδιώκει την κάλυψη όλου του προγράμματος, συχνά επιφανειακά και χωρίς βάθος. Η κάθετη προσέγγιση προτιμά το βάθος έναντι της έκτασης, εστιάζοντας σε λίγα θέματα αλλά διερευνώντας τα με πάθος και λεπτομέρεια.

Ένας εκπαιδευτικός που μπορεί να αφιερώσει ολόκληρη τη χρονιά διδάσκοντας μόνο την Οδύσσεια του Ομήρου ή τη θεωρία της σχετικότητας προσφέρει στους μαθητές κάτι πολύ πιο πολύτιμο από μια εξαντλητική αλλά επιφανειακή επισκόπηση του προγράμματος. Πηγαίνοντας σε βάθος σε λίγους συγγραφείς ή επιστημονικές θεωρίες, οι μαθητές μαθαίνουν καθολικά μαθήματα: την υπομονή της ανακάλυψης, την ικανότητα ανάλυσης, τη χαρά της κατανόησης. 

Η μάθηση μέσω του πάθους είναι η πιο αποτελεσματική μορφή εκπαίδευσης. Όταν ένας εκπαιδευτικός μεταδίδει την αγάπη του για τις τραγωδίες του Ευρίπιδη ή για τις διαφορικές εξισώσεις, δημιουργεί παιδαγωγικές στιγμές που έχουν πολύ μεγαλύτερο αντίκτυπο από τη μηχανική απόδοση του επίσημου προγράμματος. Αυτές οι αποκαλυπτικές στιγμές φωτίζουν τις ατομικές ικανότητες των μαθητών και τους δίνουν την ταυτότητά τους. 

Χρειαζόμαστε εκπαιδευτικούς που να έχουν την ελευθερία να διδάξουν με πάθος, ακόμη και αν αυτό σημαίνει ότι θα παρεκκλίνουν από το στενό πλαίσιο του προγράμματος. Η εκπαίδευση μέσω του πάθους είναι η αντίθεση της "φορντικής" λογικής και αποτελεί κλειδί για την μεταμόρφωση του σχολείου από χώρο προστασίας σε χώρο πραγμάτωσης

4. Επιλεκτική Είσοδος στον Εκπαιδευτικό Τομέα

Είναι γεγονός ότι αρκετοί εκπαιδευτικοί προσεγγίζουν το λειτούργημά τους καθαρά βιοποριστικά. Αν είχαν άλλο υποκατάστατο, ίσως να έκαναν κάτι άλλο. Σήμερα, πόσοι από τους ικανότερους μαθητές του λυκείου ονειρεύονται να γίνουν εκπαιδευτικοί; Η απάντηση είναι λίγοι, καθώς η καριέρα αυτή δεν έχει την αναγνώριση και τα κίνητρα που θα την καθιστούσαν ελκυστική για τους πιο ικανούς νέους. 

Η ποιότητα εκπαίδευσης συνδέεται άμεσα με την ποιότητα εκπαιδευτικών. Η είσοδος στον τομέα πρέπει να γίνει πολύ πιο επιλεκτική, ακολουθώντας το φινλανδικό μοντέλο. Η πρόσβαση στις επιστήμες εκπαίδευσης πρέπει να δυσκολέψει με μικρότερο αριθμό εισακτέων και υψηλή βάση εισαγωγής, όπως στην ιατρική: λιγότεροι αλλά καλύτερα αμειβόμενοι εκπαιδευτές.

Προτείνεται ο θεσμός του εκπαιδευτικού "junior" στους νεοδιορισμένους, που θα επιβεβαιώνεται εντός έξι ετών. Η απόφαση θα ανήκει στον διευθυντή και τους "senior" εκπαιδευτικούς του σχολείου, που γνωρίζουν καλύτερα ποιος εργάζεται αποτελεσματικά. Αυτή η διάκριση ενθαρρύνει παραμονή στο ίδιο σχολείο, επενδύοντας σε διδασκαλία και καινοτομία.

5. Μισθολογική Διαφοροποίηση και Κίνητρα

Σε ένα επαναστατικό μοντέλο, οι μισθοί των εκπαιδευτικών δεν θα είναι ομοιογενείς, αλλά θα καθορίζονται εντός ενός κατώτερου και ανώτερου ορίου. Ο διευθυντής του σχολείου θα έχει την εξουσία να επιλέγει τον συγκεκριμένο μαθηματικό ή φιλόλογο που θέλει για το σχολείο του και να διαπραγματεύεται τον μισθό του σε αυτό το πλαίσιο. Με αυτόν τον τρόπο, δημιουργείται φήμη τόσο για το σχολείο όσο και προσωπική για τους εκπαιδευτικούς ως απασχολούμενους, όπου οι καλοί καθηγητές θα πληρώνονται καλύτερα και θα έχουν κίνητρο για να προσφέρουν ποιοτική διδασκαλία. 

Η πρόταση αυτή αντιμετωπίζει το χρόνιο πρόβλημα της "αρνητικής επιλογής" που λειτουργεί στον εκπαιδευτικό τομέα: η εκπαίδευση, λόγω της δομής της, γίνεται συχνά επαγγελματικό καταφύγιο για τους μέτριους και απάντηση στο προσωπικό βιοποριστικό πρόβλημα των εκπαιδευτικών.

Αναμένονται σημαντικές αντιστάσεις σε τέτοιες αρμοδιότητες του διευθυντή. Οποιαδήποτε αντιπρόταση άνωθεν από ανώτερα όργανα (π.χ. περιφερειακή διεύθυνση) πρέπει να απορριφθεί αμέσως—θα αύξανε την αναποτελεσματικότητα, τη γραφειοκρατία και τις ακαμψίες με πρόσθετο κόστος, καθώς μόνο ο διευθυντής γνωρίζει σε βάθος τις ανάγκες του σχολείου του.

Το κρίσιμο ερώτημα είναι: θα δέχονταν οι εκπαιδευτικοί, και ειδικά οι συνδικαλιστές, ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο όπου θα κερδίζουν κατά μέσο όρο περισσότερα, αλλά με μεγαλύτερες αποκλίσεις μεταξύ τους βάσει απόδοσης; Με άλλα λόγια, να αυξηθεί τόσο η στατιστική κατανομή, ο μέσος όρος της στατιστικής κατανομής, όσο και η στατιστική διασπορά των μισθών τους.
Αυτό το ερώτημα οδηγεί σε μια βαθύτερη προβληματική: γιατί, σε κάθε χώρα, η δημόσια εκπαίδευση είναι ο τομέας όπου παρατηρείται η ισχυρότερη αντίσταση στη μισθολογική ανισότητα; Υπάρχουν δύο πιθανές εξηγήσεις. Πρώτον, οι εκπαιδευτικοί πιστεύουν, ίσως καλόπιστα, ότι το έργο τους είναι εγγενώς μη αξιολογήσιμο, και συνεπώς δεν είναι δυνατή η διαφοροποίηση των μισθών βάσει αξιοκρατίας — ιδέα που κρυσταλλώνεται στο σύνθημα "το σχολείο δεν είναι επιχείρηση". Δεύτερον, η εκπαίδευση παράγει ένα δημόσιο αγαθό και, ως τέτοιο, θεωρείται δομικά ασύμβατο με μεγάλες μισθολογικές ανισότητες.

Προτείνεται πολυμετρικό σύστημα αξιολόγησης που συνδυάζει: παρατηρήσεις διδασκαλίας από ομότιμους, μετρήσεις μαθητικής προόδου, συνεισφορά στο σχολικό έργο και ανατροφοδότηση μαθητών-γονέων. Η μισθολογική διαφοροποίηση εφαρμόζεται μετά από 3ετή πιλοτική φάση με διαφανείς διαδικασίες ένστασης.

6. Αυτονομία και Νέες Οργανωτικές Δομές

Για την επίτευξη υψηλής απόδοσης, είναι απαραίτητη η πραγματική αυτονομία των διευθυντών στην πρόσληψη των εκπαιδευτών. Ο διαγωνισμός θα παραμένει σε εθνικό επίπεδο για τη χορήγηση "Εθνικής Άδειας Διδασκαλίας", αλλά ο διευθυντής θα επιλέγει ατομικά τον καθηγητή βάσει συνέντευξης και αξιολόγησης.

Επιπλέον, προτείνεται η δοκιμή νέων οργανωτικών δομών, όπως τα σχολεία "charter", τα οποία βασίζονται σε μια εκπαιδευτική συμφωνία μεταξύ του επιλεγμένου διευθυντή και της τοπικής κοινότητας. Αυτά τα σχολεία θα έχουν μεγάλη αυτονομία στα προγράμματά τους. Δεν θα πρόκειται για υποχρέωση, αλλά για δυνατότητα επιλογής για τα δημόσια σχολεία να υιοθετήσουν το μοντέλο "charter". Είναι απαραίτητο να διεξαχθούν πιλοτικά πειράματα για τη συλλογή δεδομένων και την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητάς τους.

7. Τοπική Προσαρμογή

Στο πλαίσιο της αυτονομίας, τα σχολεία πρέπει να έχουν δυνατότητα μικρών διαφοροποιήσεων βάσει τοπικών χαρακτηριστικών. Ένα σχολείο στην Καρδίτσα μπορεί να διαφοροποιηθεί από το Βόλο, λαμβάνοντας υπόψη τις αγροτικές ανάγκες έναντι του βιομηχανικού-εμπορικού χαρακτήρα. Παρόμοια για τα νησιά, την Κρήτη, άλλες περιφέρειες θα μπορούσαν να ενσωματώσουν στοιχεία που αντικατοπτρίζουν την τοπική παράδοση, τις οικονομικές δραστηριότητες και τις κοινωνικές ανάγκες. 

Αυτή η τοπική προσαρμογή δεν συνιστά απόκλιση από τους εθνικούς στόχους, αλλά εμπλουτισμό προγράμματος σπουδών: πρακτικά μαθήματα συνδεδεμένα με τοπική οικονομία, πολιτιστικά προγράμματα για την τοπική ιστορία, τις τεχνικές εξειδικεύσεις στις ανάγκες της περιφέρειας. Με αυτόν τον τρόπο, η εκπαίδευση συνδέεται οργανικά με την κοινότητα και προετοιμάζει τους νέους για ενεργό συμμετοχή στην τοπική και εθνική ανάπτυξη.

8. Αναδιάρθρωση Σχέσης Σχολείου-Σπιτιού

Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα είναι υπερβολικά ανισορροπημένο υπέρ εργασίας στο σπίτι. Το διδακτικό μοντέλο βασίζεται στη μετωπική διδασκαλία που αποστηθίζεται στο σπίτι και επαναλαμβάνεται στο σχολείο. Η εργασία στο σχολείο πρέπει να καταστεί επικρατούσα, με εργαστήρια, ομαδικές εργασίες, έργα. Ένα σχολείο "μετατοπισμένο προς το σπίτι" είναι εξ ορισμού ελιτιστικό, καθώς ενισχύει τις ανισότητες 

Η αλλαγή είναι κρίσιμη για καταπολέμηση εξάρτησης από φροντιστήρια. Όταν το σχολείο αναλαμβάνει το κύριο βάρος μάθησης, η ανάγκη ιδιαίτερων μειώνεται δραστικά, ανακατευθύνοντας πόρους από τον άτυπο εκπαιδευτικό τομέα προς την επίσημη εκπαίδευση.

Το πρόβλημα είναι η παθητικότητα και η έλλειψη πρωτοβουλίας, που αποτελεί βαθιά κουλτούρα πολλών εκπαιδευτικών στην Ελλάδα. Αυτή η παθητικότητα εκδηλώνεται με πολλαπλούς τρόπους: την απροθυμία να καινοτομήσουν, την αντίσταση σε νέες μεθόδους διδασκαλίας, την τάση να περιμένουν οδηγίες από ανώτερα όργανα αντί να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες. Πολλοί εκπαιδευτικοί προσεγγίζουν το έργο τους με αμυντική νοοτροπία, θεωρώντας την εκπαίδευση ως χώρο από τον οποίο προστατευόμαστε αντί για χώρο όπου πραγματώνονται και δημιουργούν. Οι ζημιές για τους μαθητές από αυτήν την κατάσταση κινδυνεύουν να είναι μόνιμες. Είναι αυτή η έλλειψη προενεργητικότητας στο σχολείο που προκαλεί τη μεγαλύτερη ανησυχία. 

9. Ανακάλυψη Ταλέντου και Ισότητα Φύλων

Το δημόσιο σχολείο είναι άκαμπτο και ελιτιστικό, δεν λειτουργεί ως ανελκυστήρας κοινωνικής κινητικότητας. Παραμένει σε "φορντική" λογική όπου όλοι μαθαίνουν τα ίδια. Πρέπει να είναι ο τόπος όπου το άτομο ανακαλύπτει το κρυμμένο ταλέντο του μέσω επιλογής. 

Η εκπαίδευση είναι γεμάτη εκπαιδευτικούς χωρίς κίνητρα, με αυξανόμενο μέσο όρο ηλικίας, χωρίς καλά καθορισμένο μονοπάτι καριέρας. Το σύστημα παρουσιάζει τεχνητό διαχωρισμό γενικής-τεχνικής εκπαίδευσης, δημιουργώντας εκπαιδευτικό στιγματισμό και εμποδίζοντας την ολοκληρωμένη ανάπτυξη των μαθητών.

Το σχολείο πρέπει να καταπολεμά το "gender bias", ειδικά σχετικά με υποτιθέμενες χαμηλές ικανότητες των κοριτσιών στα μαθηματικά—πρόβλημα που συχνά οφείλεται στους ίδιους τους εκπαιδευτικούς. Παράδοξα, η μεγάλη πλειοψηφία φοιτητών ΑΕΙ στις φιλολογικές-κλασσικές σπουδές είναι κορίτσια—φαινόμενο που χρήζει διερεύνησης.

10. Τεχνολογικές Λύσεις

Η τεχνολογία προσφέρει ευκαιρίες που δεν αξιοποιούνται. Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση μπορεί να χρησιμοποιηθεί για πρόσκληση εξωτερικών ομιλητών με "ταχύτητα φωτός". Ένας καθηγητής μαθηματικών μπορεί να προσκαλέσει έναν διδάσκοντα από το ΕΜΠ, Oxford ή Berkeley να μιλήσει για την αναλυτική, μη ευκλείδεια γεωμετρία. Ή ένας φυσικός να προσκαλέσει, π.χ., τον Rovelli ή έναν ερευνητή να μιλήσει για την κβαντική μηχανική.

Για τους νέους, αυτές οι αποκαλυπτικές στιγμές έχουν πολύ μεγαλύτερο αντίκτυπο από τη βαριά υπουργική συμπλήρωση προγράμματος. Αρκεί λίγη ευφυΐα και πρωτοβουλία από εκπαιδευτικούς.

Ωστόσο, η τεχνολογία χρειάζεται ισορροπημένη χρήση. Ιδιαίτερα προβληματική είναι η υπερβολική χρήση smartphones στα σχολεία. Στα σχολεία του Κεντάκι στις ΗΠΑ, όπου απαγορεύτηκαν τα smartphones, ο δανεισμός βιβλίων από τις σχολικές βιβλιοθήκες αυξήθηκε κατά πάνω από 50%. Αυτό υποδηλώνει την ανάγκη για ρύθμιση της χρήσης τεχνολογίας στην εκπαίδευση με στόχο την προώθηση της ανάγνωσης και της συγκέντρωσης.

11. Συμπεριφορική Οικονομική και Αξιολόγηση 

Η εφαρμογή αρχών behavioral economics μπορεί να βελτιώσει απόδοση εκπαιδευτικών. Ας φανταστούμε ότι χωρίζουμε τους εκπαιδευτικούς του σχολείου σε δύο ομάδες:

Ομάδα 1: αν στο τέλος του έτους οι μαθητές παράγουν αποτελέσματα πάνω από τον μέσο όρο, κερδίζετε 1.000€ παραπάνω.

Ομάδα 2: σας δίνουμε αμέσως 1.000€. Αν στο τέλος του έτους οι μαθητές αποδώσουν κάτω από τον μέσο όρο, τα 1.000€ αφαιρούνται.

Ποια ομάδα μαθητών θα επιτύχει καλύτερα αποτελέσματα στις δοκιμές στο τέλος του έτους; Η δεύτερη προσέγγιση (loss aversion) αποδεικνύεται πιο αποτελεσματική.

Πολλοί εκπαιδευτικοί παρουσιάζουν αντιφατικές αντιδράσεις σε μεταρρυθμίσεις. Όταν προτείνεται διατήρηση σχολείων ανοιχτών, εστιάζουν σε ασφάλεια και δυσκολία διαχείρισης. Όταν προτείνεται συνέχιση εξ αποστάσεως εκπαίδευσης με πρόγραμμα ανάκτησης δεξιοτήτων το καλοκαίρι, υποστηρίζουν ότι αμφισβητείται η αποτελεσματικότητά τους και η ποιότητα του εκπαιδευτικού τους έργου.

Οι εκπαιδευτικοί πρέπει να προσεγγίσουν με αυτοκριτική την αποτελεσματικότητα του εκπαιδευτικού τους έργου. Η διενέργεια αξιολόγησης για τη συμβολή των εκπαιδευτικών στην πρόοδο των μαθητών κατά την περίοδο της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης καθίσταται αναγκαία. Οι αξιολογήσεις που θα διεξαχθούν στο τέλος του Μαΐου θα αποκαλύψουν την πραγματική εικόνα της εκπαιδευτικής απόδοσης. Οι εκπαιδευτικοί που κατάφεραν να προάγουν αποτελεσματικά τη μάθηση δεν έχουν λόγο ανησυχίας. Ωστόσο, όσοι δεν επέτυχαν να βελτιώσουν τις ικανότητες των μαθητών τους, είτε λόγω ανεπαρκών μεθόδων είτε λόγω καλόπιστης αδυναμίας προσαρμογής στις νέες συνθήκες, θα πρέπει να συνεχίσουν τις προσπάθειές τους μέσω ειδικών προγραμμάτων κατά τη θερινή περίοδο.

12. Αποσύνδεση ΑΕΙ από Υπουργείο Παιδείας

Η ανώτατη εκπαίδευση αντιμετωπίζεται ως απλή συνέχεια δευτεροβάθμιας. Όμως τα ΑΕΙ έχουν ριζικά διαφορετικό ρόλο: δεν είναι απλώς εκπαιδευτικές δομές αλλά κέντρα παραγωγής επιστημόνων, γνώσης, καινοτομίας. Η υπαγωγή τους στο Υπουργείο Παιδείας προκαλεί σύγχυση ρόλων και παρεμποδίζει την ανάπτυξη του πλήρους δυναμικού τους. 

Προτείνεται η αποδέσμευση από το Υπουργείο Παιδείας και υπαγωγή στο Υπουργείο Ανάπτυξης. Δεν αποσκοπεί στη δημιουργία νέου, αυτόνομου υπουργείου ή υφυπουργείου, γεγονός που θα αύξανε το μέγεθος και το κόστος της κυβέρνησης, αλλά στην αποκατάσταση οργανωτικής λογικής: τα ΑΕΙ ως κινητήριες δυνάμεις οικονομίας, τεχνολογικής προόδου, καινοτομίας πρέπει να συνδέονται άμεσα με το υπουργείο αρμόδιο για προώθηση αυτών των τομέων.

Η διοικητική εποπτεία θα ασκείται από ειδική διεύθυνση ή γραμματεία εντός του Υπουργείου Ανάπτυξης, σεβόμενη απόλυτα ακαδημαϊκή αυτονομία. Το νέο θεσμικό πλαίσιο θα επικεντρώνεται στη διευκόλυνση της σύνδεσής τους με την αγορά εργασίας, την τεχνολογική καινοτομία και τους αναπτυξιακούς στόχους της χώρας, χωρίς να παρεμβαίνει στον τρόπο λειτουργίας τους. Σημαντικότερο, η δαπάνη για τα ΑΕΙ θα καταλογίζεται ως μέρος της εθνικής δαπάνης για την έρευνα και την καινοτομία επί του ΑΕΠ. 

Αποτελέσματα και Διάγνωση

Τα αποτελέσματα του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος είναι ανησυχητικά. Στη δοκιμασία PISA 2022, το 47,2% των 15χρονων υστερούσε στα μαθηματικά, το 37,6% στην κατανόηση κειμένου και το 37,3% στις επιστήμες. Αυτά τα ποσοστά υποαπόδοσης είναι μεταξύ των υψηλότερων στην ΕΕ (μέσοι όροι ΕΕ: 29,5% στα μαθηματικά, 26,2% στην κατανόηση κειμένου). Παράλληλα, η εκπαιδευτική πολυπλοκότητα συνδέεται με μαθήματα που είναι ασαφή, υπερβολικά, περίπλοκα, συχνά απρόσιτα και γι’ αυτό εντελώς άχρηστα. 

Δεν είναι λάθος να μελετάμε τον Καβάφη, τον Παπαδιαμάντη ή τους αρχαίους φιλοσόφους—είναι υψηλές κορυφές που αξίζουν. Όμως πολύ λίγοι μαθητές φτάνουν σε αυτές. Το πρόβλημα δεν είναι η ύπαρξη του Καβάφη στο πρόγραμμα, αλλά η διδασκαλία της λογοτεχνίας ως τηλεφωνικού καταλόγου. Η διδασκαλία των "μικρών αρχαίων φιλοσόφων" ή των ελασσόνων λυρικών γίνεται με τον ίδιο μηχανικό τρόπο που διδάσκεται η γεωγραφία Αφρικής—χωρίς νόημα, συνοχή, σύνδεση με τη ζωή των νέων.

Για πολλούς το σχολείο είναι μόνο μια μεγάλη μνημονική άσκηση. Λειτουργεί μηχανικά, απαιτεί από όλους τις ίδιες ικανότητες, δεν μπορεί να φωτίσει το άτομο στις συγκεκριμένες του ικανότητες. Η εκπαίδευση είναι εναρμονιστική, σε ψευδαίσθηση ισότητας. Στην πραγματικότητα λειτουργεί ως εργαστήριο ανισοτήτων. 

Εξετάζοντας συνολικά την ελληνική εκπαίδευση, διαπιστώνουμε ότι αποτελεί το παρακμασμένο θεμέλιο της κοινωνίας. Παραμένει άκαμπτη στο σχήμα που αναπαράγεται χωρίς αλλαγές. Αποτελεί τόπο από τον οποίο προστατευόμαστε, αντί για χώρο πραγμάτωσης.

Οδικός Χάρτης Εφαρμογής

Οι προτάσεις, αν και απαιτούν ριζικές αλλαγές, μετατοπίζουν το σύστημα από "φορντική" διαδικασία σε δυναμικό μηχανισμό δημιουργίας ανθρώπινου κεφαλαίου. Για την επίτευξη απαιτείται:

Άμεσα (0-12 μήνες):

Αποδέσμευση Πανελλαδικών από Λύκειο

Πιλοτικά προγράμματα charter σχολείων

Νομοθετική πρόταση για 10ετή υποχρεωτική εκπαίδευση

Μεσοπρόθεσμα (1-3 έτη):

Σταδιακή υλοποίηση δομής 6+6

Αναδιάρθρωση προγράμματος σπουδών

Εισαγωγή junior/senior διάκρισης εκπαιδευτικών

Μακροπρόθεσμα (3-5 έτη):

Πλήρης εφαρμογή μισθολογικής διαφοροποίησης

Υπαγωγή ΑΕΙ στο Υπουργείο Ανάπτυξης

Ολοκλήρωση ενίσχυσης τεχνικής εκπαίδευσης

Η ανακατεύθυνση του ποσοστού του ΑΕΠ που δαπανάται σε φροντιστήρια προς την επίσημη εκπαίδευση αποτελεί κρίσιμο χρηματοδοτικό εργαλείο.

Συμπέρασμα

Η κατάργηση της τριμερούς δομής και αντικατάστασή της με διμερές σύστημα θα μειώσει τη σχολική διαρροή και θα επιτρέψει στους μαθητές να παραμείνουν στο ίδιο εκπαιδευτικό περιβάλλον για μεγαλύτερο διάστημα, αναπτύσσοντας βαθύτερες μαθησιακές σχέσεις. Παράλληλα, η υπαγωγή ΑΕΙ στο Υπουργείο Ανάπτυξης θα αποκαταστήσει οργανωτική λογική, συνδέοντας άμεσα τριτοβάθμια εκπαίδευση με ανάγκες αγοράς και οικονομίας. 

Η ανάγκη για εκπαιδευτική μεταρρύθμιση συζητιέται πάντα μάταια. Όμως η χώρα έχει μπροστά της την ευκαιρία μιας νομοθετικής περιόδου και συνεπώς τον χρονικό ορίζοντα για επένδυση και μεταρρύθμιση με μακροπρόθεσμη οπτική. Η σχολική διαρροή, ειδικά στις νησιωτικές και αγροτικές περιοχές, είναι η πραγματική έκτακτη ανάγκη της χώρας.

Αρχίζοντας με την κατάργηση του γυμνασίου, ας διασφαλίσουμε ότι 10 χρόνια υποχρεωτικής εκπαίδευσης είναι πραγματικά υποχρεωτικά. Ως πολίτες, πρέπει να απαιτήσουμε η πολιτική να ξανασχοληθεί με τα "μακροχρόνια" προβλήματα, σκεπτόμενη το μέλλον.

Η πλήρης εφαρμογή αυτών των προτάσεων θα αποτελούσε μια "κυβέρνηση θαυμάτων", αλλά είναι ακριβώς αυτές οι θαρραλέες πολιτικές που μπορούν να οδηγήσουν σε ουσιαστικό μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας. Με την παιδεία παίζουμε το μέλλον μας, και η ώρα για ριζικές μεταρρυθμίσεις είναι τώρα.

Ο κ. Ευάγγελος Δ. Στραβέλας είναι Ερευνητής Οικονομολόγος