Του Ανδρέα Μήλιου*

Τα τοπόσημα είναι ιστορικά ή παραδοσιακά μνημεία, φυσικά ή γεωμορφολογικά φαινόμενα, οικοδομήματα, εμβληματικές κατασκευές ή έργα τέχνης με ιδιαίτερη ιστορική, αρχιτεκτονική, αισθητική ή συμβολική αξία. Αποτελούν διαχρονικά σημεία αναφοράς, σήματα κατατεθέντα και πόλους έλξης για τους επισκέπτες. Είναι κυρίαρχα συστατικά στοιχεία της ταυτότητας του τόπου στον οποίο βρίσκονται, καθώς εκφράζουν τα συλλογικά αισθήματα ή τις καλλιτεχνικές ανησυχίες ενός συγκεκριμένου κοινωνικού συνόλου και, ταυτόχρονα, κομβικοί παράγοντες ενίσχυσης της ελκυστικότητας της εικόνας τους (Μήλιος, 2022). Πολλά τοπόσημα διαθέτουν ισχυρή   συμβολική δύναμη  και λειτουργούν ως εκφραστικά  σύμβολα ενός πολιτισμού, μιας εποχής ή  ενός κοινωνικού συνόλου με κοινές συλλογικές αρχές και αξίες. (Lynch, 1960)  Για τον Γερμανό φιλόσοφο Juergen Habermas τα τοπόσημα " είναι οντότητες ταυτότητας, αντανάκλασης και μνήμης, οι οποίες συμβάλλουν καθοριστικά στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, που είναι αναγκαίες για τη διαμόρφωση των συλλογικών ταυτοτήτων" (Habermas, 1980). 

Τα τοπόσημα λειτουργούν ως κινητήριες δυνάμεις και μοχλοί ενίσχυσης της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ανάπτυξής του τόπου στον οποίο βρίσκονται για τους εξής λόγους: 

● Ενσωματώνουν την ιστορική μνήμη, αρχιτεκτονικές καινοτομίες, τεχνολογίες αιχμής και φιλοσοφίες σχεδιασμού και αυξάνουν σημαντικά τον βαθμό της ελκυστικότητας της εικόνας των πόλεων, καθώς τις καθιστούν αναγνωρίσιμες, ανταγωνιστικές και ελκυστικές για επίσκεψη, επενδύσεις και μόνιμη διαμονή. Ισχυροποιούν, δηλαδή,  τη φήμη, το κύρος και την αξία του τόπου και προάγουν την εξωστρέφειά του (Μήλιος, 2024).

● Αναδεικνύουν την ταυτότητα και την προσωπικότητα των πόλεων.

● Ενισχύουν την τουριστική δραστηριότητα και  μοχλεύουν αποδοτικά τους επενδυόμενους πόρους, αποφέροντας στις τοπικές κοινωνίες  σημαντικά κοινωνικοοικονομικά οφέλη.

● Λειτουργούν ως μετασχηματιστικοί παράγοντες των αστικών τοπίων, καθώς δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας, εμπλουτίζουν τις δεξιότητες του τοπικού ανθρώπινου δυναμικού και διασφαλίζουν τη σταθερή και βιώσιμη ανάπτυξη της τοπικής οικονομίας. 

● Ενοποιούν τους τομείς της οικονομίας, του πολιτισμού και της κοινωνίας, με αποτέλεσμα να αυξάνονται οι επενδύσεις και οι επιχειρηματικές ευκαιρίες. 

● Αποφέρουν οικονομικούς πόρους, οι οποίοι χρησιμοποιούνται για τη βελτίωση των τοπικών υποδομών υγείας, παιδείας, ψυχαγωγίας και κοινωνικής αλληλεγγύης, καθώς και των συγκοινωνιακών, τεχνολογικών και ψηφιακών δικτύων. Τα καλύτερα δίκτυα υποδομών συμβάλλουν περαιτέρω συνολικά  στην βελτίωση  της ποιότητας ζωής του  τοπικού πληθυσμού.

● Αποτρέπουν τη μετανάστευση των τοπικών πληθυσμών και αντιμετωπίζουν τη δημογραφική μείωσή τους.

● Καθοδηγούν πνευματικά το συλλογικό αίσθημα των τοπικών κοινοτήτων και σμιλεύουν τα ψυχικά τους κίνητρα, αυξάνοντας έτσι την αυτοεκτίμηση και την υπερηφάνεια για την καταγωγή τους και ενισχύοντας την κοινωνική συνοχή και αλληλεγγύη. Τα ιστορικά τοπόσημα, ως φορείς τόποι μνήμης, μεταφέρουν στις νέες γενιές τις κοινές ρίζες, τις παραδόσεις και τις κοινές αρχές και αξίες.  

● Ενισχύουν το πνεύμα συνεργασίας μεταξύ των τοπικών αρχών και μεταξύ των τοπικών αρχών και των κατοίκων, με απώτερο στόχο το κοινό συμφέρον όλων.

●Προάγουν την πλουραλιστική πολιτιστική ανάπτυξη των πόλεων και μεγεθύνουν το πολιτιστικό απόθεμα και επίπεδό τους. 

●Μεγιστοποιούν τις θετικές εμπειρίες των επισκεπτών για έναν τόπο.

●Αυξάνουν τις τοπικές αξίες γης και ακινήτων.

● Εκφράζουν και τονίζουν την ανθρώπινη  δημιουργικότητα και έμπνευση.

Για τους παραπάνω λόγους, τα τοπόσημα θεωρούνται διεθνώς στρατηγικός πόρος και πηγή κοινωνικής καινοτομίας για βιώσιμη  ανάπτυξη και τυγχάνουν συνεχούς αξιοποίησης. Η αξιοποίηση της ιστορικής κληρονομιάς και των τοπόσημων βρίσκεται στο επίκεντρο και της Ευρωπαϊκής Ατζέντας της ΕΕ από την ίδρυσή της. 

Η αξιοποίηση των τοπόσημων είναι μια δυναμική, δημιουργική διαδικασία διαρκών επιλογών, αλληλεπίδρασης και διαμοιρασμού κοινών εμπειριών. Οι διεθνείς βασικές τάσεις αξιοποίησής του είναι: η ισόρροπη ενοποίηση κληρονομιάς και τεχνολογίας, η οποία περιλαμβάνει τη δημιουργία ψηφιακού περιβάλλοντος και αξιοποίηση των σύγχρονων τεχνολογιών επικοινωνίας∙ η ανάδειξη των τοπόσημων σε εστιακούς κόμβους πολιτισμού και δημιουργικότητας, με την υλοποίηση πολύπτυχων δράσεων και βιωματικών δρώμενων στον χώρο τους, οι οποίες ενισχύουν την εμπειρία του επισκέπτη∙ η υλοποίηση εμβληματικών πρωτοβουλιών και έργων στους χώρους τους που έχουν ευρεία απήχηση στο κοινό, με τη συμμετοχή και ιδιωτικών κεφαλαίων, και η υιοθέτηση πρακτικών πράσινης, βιώσιμης ανάπτυξης. 

Συμπέρασμα: Τα τοπόσημα δεν είναι απλώς ιστορικά, αισθητικά ή συμβολικά σημεία αναφοράς. Είναι ζωντανοί οργανισμοί που διαμορφώνουν την ταυτότητα και την προσωπικότητα των τόπων στους οποίους βρίσκονται, που αναδεικνύουν την ελκυστικότητα της εικόνας τους και ενισχύουν τη φήμη, το κύρος και την εξωστρέφειά  τους. Είναι σκηνικά μέσα στα οποία ξετυλίγεται η πολιτιστική, κοινωνική και οικονομική ζωή των τοπικών κοινοτήτων  και σφυρηλατείται η συλλογική δέσμευση και η κοινωνική συνοχή της. Η ύπαρξη στρατηγικού σχεδίου αξιοποίησής τους, με ενεργή συμμετοχή των τοπικών κοινωνιών, αποτελεί κομβική αναγκαιότητα για τη βιώσιμη αστική ανάπτυξη. Μελέτες στο Ηνωμένο Βασίλειο διαπίστωσαν ότι κάθε μια στερλίνα που επενδύθηκε στον τομέα της ιστορικής κληρονομιάς  απέφερε 1,60 στερλίνες πρόσθετης οικονομικής δραστηριότητας, μέσα σε ένα διάστημα δέκα ετών. Μια άλλη έρευνα στη Νορβηγία έδειξε ότι  "κάθε κορώνα που επενδύεται στη συντήρηση και αποκατάσταση κτιρίων πολιτιστικής κληρονομιάς αποφέρει ως απόδοση στην κοινωνία δέκα κορώνες." 

*Ο Ανδρέας Μήλιος είναι διδάκτωρ του πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης, οικονομολόγος και συγγραφέας. Το άρθρο είναι περίληψη εισήγησής του σε πρόσφατη Ημερίδα που διοργάνωσε η ΚΕΔΕ στο νέο Πολυκεντρικό Μουσείο των Αιγών.