Του Επαμεινώνδα Κορώνη*

Όταν ο αισιόδοξος Fukuyama προέβλεπε το φιλελεύθερο τέλος της ιστορίας και οι θεωρητικοί του φιλελευθερισμού πανηγύριζαν την παγκόσμια οικονομία… σίγουρα δεν περίμεναν την επέλαση του οικονομικού εθνικισμού. Αλλά αυτό ζούμε πλέον. 

Τι προσπαθούν να πετύχουν αυτοί οι αντιδραστικοί και συνήθως αυταρχικοί ηγέτες για τις χώρες τους; 

Το τρίπτυχο του οικονομικού εθνικισμού συνοψίζεται εύκολα: εθνική αυτάρκεια, δημιουργία κρατικών κολοσσών και πολιτική και νομισματική ρύθμιση της αγοράς.  Και οι τρεις αυτοί άξονες είναι ακριβώς στον αντίποδα της φιλοσοφίας που οδήγησε τον μεταπολεμικό κόσμο στην εποχή της μελαγχολικής ευημερίας, όπως την χαρακτήρισε ο Μπρυκνέρ. Ανταγωνίζονται την παγκοσμιοποίηση, τον ελεύθερο ανταγωνισμό και την ρύθμιση από ανεξάρτητους θεσμούς και Κεντρικές Τράπεζες. 

Στο μυαλό του οικονομικού εθνικιστή κυριαρχεί η αντίληψη ότι με τις κατάλληλες εσωτερικές και ελεγχόμενες μεταρρυθμίσεις μια οικονομία μπορεί να είναι σχετικά "αυτάρκης" και βασισμένη στην εξισορρόπηση εθνικής παραγωγής και κατανάλωσης. Έξω οι ξένοι, ζήτω η εγχώρια παραγωγή και αγορά! Ο Μπενίτο Μουσολίνι έχτισε την οικονομική πολιτική του πάνω στο σύνθημα "τέλος στην σκλαβιά του ξένου ψωμιού" και επενδύοντας στην αυτάρκεια της Ιταλίας στην παραγωγή σιτηρών. Αρνητές της παγκοσμιοποίησης, υμνούν την Ιαπωνία του 17ου-18ου αιώνα που είχε κλείσει τους εμπορικούς της δεσμούς με τον υπόλοιπο κόσμο και ζούσε από τους πόρους της. Η οικονομική αυτοτέλεια υποκαθιστά τις διεθνείς εμπορικές συναλλαγές. 

Ο ίδιος ο Trump ασχολήθηκε με το πως η Αμερικάνικη οικονομία θα έχει αρκετούς ημιαγωγούς (microchips) και πρωτογενή υλικά για να μπορεί να ξεκινήσει ανενδοίαστα τον παγκόσμιο οικονομικό του πόλεμο χωρίς εξαρτήσεις. Ακόμα και σε μικρές χώρες, ο προστατευτισμός βασίζεται στην ιδέα ότι υπάρχει εθνικό αναξιοποίητο κεφάλαιο και ότι οι λύσεις έρχονται από το εσωτερικό. Το είπε και ο Κυριάκος Βελόπουλος τον Μάιο του ’23: "όταν δεν θέλεις εξορύξεις και εθνικές επιχειρήσεις μην περιμένεις προκοπή, μπορούμε και μόνοι μας" (αν σκάψουμε για τον θησαυρό με τους υδρογονάνθρακες).  

Από την άλλη όμως ο Τραμπ και οι εθνικιστές θέλουν και την ενίσχυση εθνικών επιχειρηματικών πρωταθλητών.  Λατρεύουν την ιστορία της "Σφαγής του Κλίβελαντ", όταν το 1872 η Standard Oil μέσα σε 3 μήνες απορρόφησε τους 22 από τους 26 ανταγωνιστές της. Από τότε ο J.D. Rockfeller υποστήριζε ότι το κράτος πρέπει να βοηθά και λίγο τα θηρία και ότι είναι ο μόνος δρόμος για την δημιουργία διεθνώς ανταγωνιστικών οργανισμών. Αυτή η δημιουργία εταιρικών ηρωικών γιγάντων τους γοητεύει και όντως ζηλεύουν τις κρατικογενείς Κινέζους κολοσσούς που προάγουν την οικονομία τους και την Gazprom. Όπως διάβαζα σε μια μικρή εφημερίδα από το Texas, "η μάχη ανάμεσα σε Tesla και BYD είναι το ευθέως ανάλογο με την κούρσα του διαστήματος στα 60s” μόνο που τώρα αυταρχικές διοικήσεις ποντάρουν σε εταιρικές κοκορομαχίες. Και ποιος είπε ότι οι επιδοτήσεις είναι κακές; (λένε).   

Τώρα ο Πρόεδρος των ΗΠΑ πάει ένα βήμα παραπέρα δηλώνοντας ότι το κράτος θα αποκτήσει το 10% της Intel και διαμορφώνοντας ένα πλαίσιο εσωτερικής κατανάλωσης για τα ηλεκτρικά οχήματα (EV). Η φιλοσοφία του εταιρικού προστατευτισμού δεν είναι κάτι που κρύβει ο Λευκός Οίκος, στην επίσημη ανακοίνωση των δασμών στις 2 Απριλίου άλλωστε ξεκαθαρίζεται ότι το "Made in America" δεν είναι απλώς ένα σύνθημα αλλά η προτεραιότητα αφού "our priority is American jobs making beautiful American-made cars". 

Κάπως έτσι ο εθνικισμός ξεφεύγει από τα όρια του μερκαντιλιμσού, που τροφοδοτείται από μυωπικούς υπολογισμούς και πολέμους δασμών, και εξελίσσεται σε μια ολοκληρωμένη οικονομική ιδεολογία η οποία συντηρείται από την ανάγκη για οικονομική υπεροχή. Όχι βέβαια ότι ο Τραμπ είναι και ο μόνος που παρενέβη στην οικονομία. Από τις αποτρεπτικές παρεμβάσεις στην Γαλλία για να μην γίνουν κρίσιμες εξαγορές μέχρι τα γιγάντια προγράμματα διάσωσης τραπεζών και ομίλων, πολλά φιλελεύθερα κράτη έβαλαν το κοντό χεράκι τους στην οικονομία. Ο προκάτοχός του "έδωσε" δισεκατομμύρια ασκώντας εθνική εταιρική πολιτική. Ο οικονομικός εθνικισμός φυσικοποιεί τις παρεμβάσεις στην οικονομική ζωή. 

Και κάπου εδώ φτάνουμε στον τρίτο πυλώνα του οικονομικού ολοκληρωτισμού, στην βάρβαρη ρυθμιστική παρέμβαση και την απαξίωση των ανεξάρτητων θεσμών. Οι αγορές έχουν θεμελιωθεί μετά το Κραχ του ’29 πάνω σε μια σειρά από θεσμούς οι οποίοι διαμορφώθηκαν μέσα από κρίσεις, κοινωνικές διεργασίες και νομοθετικές παρεμβάσεις. Από τις παθογένειες του πρωτόγονου καπιταλισμού των ΗΠΑ στις αρχές του προηγούμενου αιώνα ξεπήδησε ένα πλαίσιο το οποίο να προσφέρει στις αγορές έναν συνδυασμό οικονομικής ελευθερίας μέσα σε ένα σύστημα κανόνων. 

Για παράδειγμα, η ανεξαρτησία των Κεντρικών Τραπεζών προήλθε ακριβώς από την ανάγκη να αντικατασταθεί το πρόσκαιρο πολιτικό παίγνιο και η βραχεία οικονομική πολιτική από τις ανάγκες σταθεροποίησης του συστήματος. Για να το πούμε απλά, οι Κεντρικές Τράπεζες μπορούν να αντιστέκονται στις τάσεις των πολιτικών ηγετών να "κόβουν" πληθωριστικό χρήμα για να εξυπηρετήσουν τις πολιτικές τους φιλοδοξίες. Όπου δεν λειτουργεί η ανεξαρτησία της Κεντρικής Τράπεζας, π.χ. στην Τουρκία, εφαρμόζονται υβριδικές πολιτικές, συνήθως με ολέθριες συνέπειες. 

Η σχέση του Τραμπ και άλλων λαϊκιστών ηγετών με τους θεσμούς είναι στην καλύτερη περίπτωση προβληματική, βλέποντας στις ανεξάρτητες αρχές και επιτροπές μηχανισμούς που περιορίζουν την εξουσία τους. Ο Trump στην πρώτη του θητεία είχε επιτεθεί ανοιχτά στην τότε Πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Τράπεζας Janet Yellen και τώρα προχώρησε δύο βήματα παραπάνω καθαιρώντας ουσιαστικά και αντισυνταγματικά την Lisa Cook. Επιπλέον επεμβαίνει στις δικαστικές αποφάσεις ανοιχτά και δημόσια. Το παράδειγμά του ακολουθεί ο Ορμπάν, ο αντιφατικός Μιλέι και η Μελόνι, όλοι στον δρόμο που χάραξε ο Πούτιν και ο Ερντογάν (χωρίς δημοκρατικά προσχήματα). 

Οι σύγχρονοι οπαδοί του οικονομικού εθνικισμού, και έχουμε και στην Ελλάδα αρκετούς, βρίσκονται σε μια διαρκή σύγχυση. Αντιλαμβάνονται την απαραίτητη αξία μιας παγκοσμιοποιημένης αγοράς που οδηγεί σε πωλήσεις, βελτίωση προϊόντων και οικονομίες κλίμακας. Αλλά θέλουν και το εμπορικό τους ισοζύγιο θετικό και την πλήρη προστασία των κλάδων τους. Με αντισοσιαλιστικά αντανακλαστικά στηρίζουν το φιλελεύθερο μοντέλο μιας λιτά ρυθμισμένης αγοράς αλλά και το απορρίπτουν όταν δεν εξυπηρετεί τις επιδιώξεις τους. Θέλουν τον παρέμβαση των Κεντρικών Τραπεζών αλλά μόνο όταν αυτές κόβουν φρέσκο χρήμα για τις πολιτικές τους. Δεν τους αρέσει όταν τους αποκαλούν κρατιστές αλλά… εκεί καταλήγουν.  

Ας ξεχάσουμε λοιπόν την πολιτική ως τοποθέτηση στον άξονα δεξιά ή αριστερά, καπιταλισμός ή σοσιαλισμός, σοσιαλδημοκρατία ή νεοφιλελευθερισμός. Ο πραγματικός διαχωρισμός των οικονομικών πολιτικών στα επόμενα χρόνια θα είναι ανάμεσα στον παγκόσμιο φιλελευθερισμό και τον οικονομικό εθνικισμό. Το διακύβευμα πλέον είναι (κατά την ταπεινή μας άποψη) η διατήρηση του ελεύθερου οικονομικού πλαισίου απέναντι στην περιχαράκωσή μας πίσω από οικονομικά σύνορα και επιχειρηματικά συρματοπλέγματα. Η Lisa Cook είναι το πρώτο "θύμα" μιας ανοιχτής διαμάχης που θα διαρκέσει για πολύ.  

*O Επαμεινώνδας Κορώνης είναι Associate Professor και Chair of International Business στο American College of Greece