Του Γεωργίου Ι. Μάτσου*

Η ελληνικότητα υπήρξε βάση όλου του ευρωπαϊκού πολιτισμού, τόσο αυτοτελώς, όσο και δια του εκπολιτισμού της Ρώμης, αφού κατά τον Οράτιο "Graecia capta ferum victorem cepit" ("η κατακτημένη Ελλάδα κατέκτησε τον άγριο κατακτητή της").

Η υπόλοιπη Ευρώπη αντιλαμβάνεται όμως την ελληνικότητα διαφορετικά από ό,τι εμείς. Χαρακτηριστικό τέτοιας διαφορετικής αντίληψης είναι πρόσφατο άρθρο του Γερμανού Πρέσβη, κ. Αντρέας Κιντλ, με τίτλο "Η αξία της μελέτης των αρχαίων ελληνικών", την οποία βλέπει κυρίως στην ανάπτυξη αρχών όπως η υπομονή, το επιχείρημα και ο διάλογος.

Η αξία των αρχαίων ελληνικών, όμως, είναι πρωτίστως γλωσσολογική.

Η λεξιπλαστική τους δυνατότητα είναι μοναδική στον πλανήτη. Η λεξιπλασία οδηγεί στην εννοιολογία, άρα στη δυνατότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου να δημιουργεί επιστήμη. Και θεωρητική και θετική.

Π.χ., το 1895 διαπλάσθηκε στα γαλλικά η λέξη "cinématographe" από τις ελληνικές λέξεις "κίνημα" (κίνηση) και "γραφή" (καταγραφή). Τα γαλλικά μόνα τους δεν μπορούσαν να δημιουργήσουν τέτοια λέξη, άρα ούτε τέτοια εννοιολογία, για τη μηχανική καταγραφή της κίνησης ("κινηματογράφο"). Η λέξη έγινε αμέσως διεθνής. Η ετυμολογία της εξηγεί, τι κάνει η εφεύρεση αυτή.

Στο ίδιο αντικείμενο, το 1935 αναπτύχθηκε από τα λατινικά η επίσης διεθνής λέξη "video" για μηχανικές οπτικές εφαρμογές. "Video" στα λατινικά σημαίνει απλά "βλέπω". Άρα, το ετυμολογικό της περιεχόμενο είναι ρηχότερο. Η δε αισθητική της λέξης cinématographe, ή των παράγωγων cinéma (γαλλικά), cinema (αγγλικά), Kino (γερμανικά) υπερέχει της βαριάς ηχητικώς λέξης video.

Η υπέρτερη λεξιπλαστική ικανότητα της αρχαίας ελληνικής αναδεικνύεται ακόμη και έναντι γλωσσών που έχουν τέτοια ικανότητα, όπως η μητρική γλώσσα του κ. Πρέσβη: Ενώ τα γερμανικά μπορούν π.χ. σε αντίθεση με τα αγγλικά να φτιάξουν λέξη για τη "γυναικολογία" ("Frauenheilkunde", αν και χρησιμοποιούν και την αρχαία ελληνική "Gynäkologie", πιθανώς ως αισθητικά υπέρτερη), δεν μπορούν για την "ουρολογία". Οπότε ανατρέχουν στην αρχαία ελληνική για πουν "Urologie".

Η ικανότητα της αρχαίας ελληνικής να εκφράζει την ανθρώπινη εννοιολογία με μοναδική ευστοχία και ευρύτητα, επεκτείνεται σε καθημερινές έννοιες που δεν φανταζόμαστε.

Ένα οικείο στους περισσότερους Ευρωπαίους πεδίο εννοιολογικής σύγκρισης των γλωσσών είναι η Αγία Γραφή. Το πρωτότυπο κείμενο όλης της Καινής Διαθήκης είναι το αρχαιοελληνικό, που έχει μεταφραστεί πολύ προσεκτικά σε όλες τις γλώσσες.

Κι όμως, καμία δεν μπορεί να φθάσει την αρχαιοελληνική εννοιολογική ευστοχία. Το συνειδητοποίησα σε θρησκευτικού χαρακτήρα διαφωνία μου με Γερμανό φίλο, τον οποίο προσπαθούσα να πείσω ότι είναι εντολή της Καινής Διαθήκης να είμαστε "τέλειοι" (που απέδιδα στα γερμανικά με το λατινογενές "perfekt"). Εννοούσα το χωρίο: "Ἔσεσθε οὖν ὑμεῖς τέλειοι, ὥσπερ ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς τέλειός ἐστιν", Ματθ. ε΄, 48). Ο φίλος μου ισχυριζόταν ότι δεν υπάρχει τέτοια εντολή. Βρήκα λοιπόν το χωρίο στην ελληνική Αγία Γραφή μου και του επεσήμανα τον αριθμό τού χωρίου για να το δει στη γερμανική του Βίβλο. "Ορίστε, κάνεις λάθος", λέει αυθόρμητα ο φίλος μου, "δεν λέει ‘perfekt’ όπως ισχυρίζεσαι, λέει ‘vollkommen’.".

Αφού σημειώσουμε ότι η σημερινή lingua franca, η αγγλική, χρησιμοποιεί στο ίδιο χωρίο το "perfect", μη έχοντας κάτι αντίστοιχο του γερμανικού "vollkommen", ας δούμε τι σημαίνει η τελευταία λέξη:

Με πρώτο συνθετικό τη λέξη "voll" ("πλήρης", πρβλ. το αγγλικό full) και δεύτερο το "kommen" ("έρχομαι", πρβλ. το αγγλικό come) ο αναγνώστης παραπέμπεται στην έννοια του "ολοκληρωμένου" και όχι του "τέλειου". Ο όρος έχει μεν δευτερευόντως και την έννοια του "τέλειου". Προηγείται εντούτοις στην κατανόηση του όρου "vollkommen" εκ μέρους του αναγνώστη η "ολοκλήρωση", η "πληρότητα". Τούτο αποδεικνύεται και από τη δημοφιλέστερη μηχανή αυτόματης μετάφρασης, το Google Translate, που μεταφράζει το σκέτο vollkommen στα (ευστοχότερης αντιστοίχισης) αγγλικά ως "completely" (Σ.σ.: στα γερμανικά, τα επίθετα χρησιμοποιούνται αυτούσια και ως επιρρήματα, χωρίς προσθήκη επιθήματος).

Η δε ειλικρινής πεποίθηση του ιδιαίτερα μορφωμένου φίλου μου ότι η εκ μέρους μου χρήση της λατινογενούς λέξης "perfekt" για το ελληνικό "τέλειος" ήταν λάθος, αποδείκνυε ότι "perfekt" (και "perfect" στα αγγλικά) δεν σημαίνει "τέλειος" κατά την ελληνική έννοια. Αντίστοιχη ελληνική λέξη είναι ίσως το "αψεγάδιαστος", που δεν αντιστοιχεί πλήρως στο "τέλειος".

Στα αρχαία ελληνικά αντιθέτως, η λέξη "τέλος" από όπου προέρχεται το "τέλειος", σημαίνει κυρίως "σκοπός" (αυτό που ονομάζουμε σήμερα "τέλος" αποδιδόταν κυρίως με τη λέξη "πέρας"). Άρα, τέλειος κατά την αρχαιοελληνική έννοια είναι πρωτίστως αυτός που εκπληρώνει ολοσχερώς τον σκοπό ύπαρξής του. Η ετυμολογική αφετηρία του γερμανικού vollkommen οδηγεί σε κατανόηση διαφορετική από αυτό που εκφράζει το αρχαιοελληνικό Βιβλικό πρωτότυπο δια της έννοιας της τελειότητας, που στα ελληνικά είναι ξεκάθαρα διαφορετική από την έννοια της πληρότητας.

Τέτοιες λεξιλογικές διαφορές δεν οφείλονται λοιπόν σε λάθη μετάφρασης, αλλά σε ανυπαρξία ολοκληρωμένης εννοιολογίας. Το vollkommen, όπως και το perfekt, δεν είναι λάθος μετάφραση του τέλειος, είναι αδυναμία ορθής μετάφρασης του τέλειος.

Απόδειξη περί τούτου είναι το αγγλικό Βιβλικό κείμενο, που χρησιμοποιεί στις περισσότερες μεταφράσεις το "perfect". Στον παραπάνω σύνδεσμο, όμως, διαπιστώνονται αρκετές μεταφραστικές απόπειρες με διαφορετικές, περιφραστικές και αμφίβολης ευστοχίας αποδόσεις του "τέλειος". Οι απόπειρες αυτές αποδεικνύουν ότι ο αρχαιοελληνικός (και νεοελληνικός) όρος σημαίνει κάτι που η αγγλική γλώσσα δεν ανευρίσκει στο "perfect".

Βλέπουμε λοιπόν σε μία μόνον λέξη της ευρύτατης καθομιλουμένης πόσο υπέρτερο και πληρέστερο νόημα προσφέρει η αρχαία ελληνική. Η χρησιμότητα των αρχαίων είναι συνεπώς αμέτρως μεγαλύτερη από αυτή που δέχεται ο ευγενής, ελληνομαθής Γερμανός Πρέσβης και, στο πρόσωπό του, ίσως συνολικά ο Δυτικός κόσμος.

Δυστυχώς το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα μεταχειρίζεται τα αρχαία ως δήθεν "νεκρή" γλώσσα και δεν κατανοεί την ελληνική γλώσσα ως ενιαία. Δεν αντιλαμβάνεται ότι η σε βάθος γνώση των αρχαίων είναι απολύτως αναγκαία για την καλή γνώση της νέας ελληνικής. Και απέχει πολύ από το να αντιληφθεί πόσο εξαιρετικό διανοητικό εργαλείο είναι τα αρχαία για να εκφράσουν την εννοιολογία των μαθηματικών, της φυσικής, της μηχανικής, της αστρονομίας, της ιατρικής, της πληροφορικής.

Η καλύτερη απόδειξη για την αξία των αρχαίων είναι οι επιδόσεις της νέας γενιάς Ελλήνων επιστημόνων του εξωτερικού, που δεν έμαθαν σωστά αρχαία και δείχνουν να στερούνται τις δυνατότητες υπεροχής, έναντι ξένων συναδέλφων τους, που είχαν προηγούμενες γενιές Ελλήνων επιστημόνων, όπως εκείνες του Κριμιζή, του Παπανικολάου, του Καραθεοδωρή. Ο τελευταίος είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι ξεκίνησε να εμβαθύνει στα αρχαία ελληνικά όσο εκπονούσε, στο Göttingen της Γερμανίας, τη διδακτορική του διατριβή στα μαθηματικά!

Έχουμε στα χέρια μας οι Έλληνες και όλοι οι Ευρωπαίοι το καταπληκτικό διανοητικό εργαλείο των αρχαίων ελληνικών, που διευρύνει τον εννοιολογικό κόσμο του ανθρώπινου εγκεφάλου και τη δυνατότητα σε βάθος κατανόησης κάθε επιστήμης. Ας το αξιοποιήσουμε.

*Δικηγόρος, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Bayreuth Γερμανίας