Του Ανδρέα Μήλιου

Η επίκληση της θεωρίας της τρέλας, ως διαπραγματευτικό όπλο, από ηγέτες είναι γνωστή από αιώνες. Επανήλθε θριαμβευτικά στο προσκήνιο της παγκόσμιας γεωπολιτικής σκηνής στη διάρκεια της  πρώτης θητείας του Ν. Τραμπ και βρίσκεται στην παγκόσμια  πολιτική  επικαιρότητα από την εκλογή του για την δεύτερη θητεία. Η θεωρία του τρελού ηγέτη είναι μια στρατηγική της εξωτερικής πολιτικής, στην οποία ένας ηγέτης εμφανίζει ή επιδεικνύει ηθελημένα στοιχεία ασταθούς, απρόβλεπτης και αλλοπρόσαλλης  συμπεριφοράς που συνοδεύεται από έλλειψη ορθολογικής σκέψης και δράσης.  Στόχοι της καλλιέργειας και διάδοσης της φήμης του τρελού ηγέτη είναι η άσκηση ψυχολογικής πίεσης και φόβου στον αντίπαλο, η πρόκληση αβεβαιότητας, η αποτροπή ανεπιθύμητων ενεργειών από τον αντίπαλο και η αποκόμιση επιθυμητών παραχωρήσεων από αυτόν. Αρκετοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι η θεωρία της τρέλας δανείζεται στοιχεία και από τη Θεωρία των Παιγνίων, την επιστημονική μέθοδο που μελετά και αναλύει καταστάσεις και προβλήματα, τα οποία αφορούν τον τρόπο λήψης στρατηγικών αποφάσεων σε περιβάλλοντα ανταγωνιστικής αλληλεξάρτησης. 

Πατέρας της θεωρίας μπορεί να θεωρηθεί ο Νικολό Μακιαβέλλι (1469-1527), ο οποίος στο έργο του "Discourses on Livy” διατύπωσε πρώτος την άποψη ότι, υπό προϋποθέσεις, "μερικές φορές είναι σοφό να υποκρίνεσαι τον τρελό". Ως ένθερμοι θιασώτες της θεωρίας του τρελού ηγέτη στη σύγχρονη εποχή θεωρούνται ο Αδόλφος Χίτλερ, ο Ν. Χρουστσόφ, ο Σαντάμ Χουσεΐν, ο Μουαμάρ αλ Καντάφι, ο Ρ. Νίξον και ο Ν. Τραμπ. Στους υποστηρικτές της θεωρίας θα μπορούσε να ενταχθεί και ο Υπουργός Οικονομικών της πρώτης κυβέρνησης του ΣΥΡΙΖΑ Γιάνης Βαρουφάκης, ο οποίος  είναι γνώστης της Θεωρίας των Παιγνίων. 

Και ενώ η αντιληπτή τρέλα των Α. Χίτλερ, Σ. Χουσεΐν και Μ. Καντάφι,  που εκδηλωνόταν με αστάθεια χαρακτήρα, απρόβλεπτη, φανατική και αλλοπρόσαλλη  συμπεριφορά και απουσία συνείδησης, μπορεί να αποτελεί  αντικείμενο ερμηνείας από την ψυχοπαθολογία, οι συμπεριφορές των Αμερικανών προέδρων Ρ. Νίξον και Ν. Τραμπ φαίνονται να είναι απόλυτα προσαρμοσμένες στη Θεωρία του Τρελού Ηγέτη. Ο Ρ. Νίξον το 1969, στην Ρωσοαμερικανική κρίση για τον πόλεμο του Βιετνάμ, καλλιέργησε ο ίδιος σκόπιμα τη φήμη ότι είναι ένας "εμμονικός αντικομμουνιστής και μια δραματικά ασύνδετη προσωπικότητα, ικανή για βάρβαρη σκληρότητα", προκειμένου να μηνύσει στους Ρώσους και στους Βορειοβιετναμέζους ότι είναι ικανός για όλα, ακόμα και για πυρηνική σύγκρουση. Το μήνυμα αυτό εξουσιοδοτήθηκε να το μεταφέρει, σε επίσκεψή του στη Ρωσία, ο σύμβουλος του Λευκού Οίκου Λ. Γκάρμεντ, ακολουθώντας τις οδηγίες του τότε συμβούλου Εθνικής Ασφάλειας Χένρι Κίσινγκερ. Η στρατηγική του Ρ. Νίξον απέτυχε να τρομάξει τους Ρώσους, οι οποίοι αδιαφόρησαν, διότι γνώριζαν ότι η συμπεριφορά του δεν ήταν θεμελιωδώς παράλογη. 

Ο Ν. Τραμπ καλλιεργεί, επίσης, σκόπιμα τη φήμη του απρόβλεπτου, του ασταθούς και του θερμοκέφαλου και αυτοπροσδιορίζεται ως τρελός, προκειμένου να μηνύσει σε Ρώσους και Κινέζους, ότι είναι ικανός για όλα, σε περίπτωση που οι πρώτοι επιτεθούν σε χώρα του ΝΑΤΟ και οι δεύτεροι στην Ταιβάν. Με την εξαγγελθείσα δασμολογική πολιτική που βρίθει αντιφάσεων επιχειρεί να πείσει συμμάχους και αντιπάλους ότι είναι ικανός για όλα, προκειμένου να προστατέψει τα συμφέροντα των ΗΠΑ. Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας της πρώτης εκλογής του, διατύπωσε τη θέση, ότι "Πρέπει ως έθνος να είμαστε απρόβλεπτοι", ενώ κατά τη διάρκεια της δεύτερης, σε ερώτηση πως θα απαντούσε σε περίπτωση ενός αποκλεισμού της Ταιβάν από την Κίνα, απάντησε: "Δεν θα χρειασθεί, γιατί (ο Σι Τζινπίνγκ) με σέβεται και ξέρει ότι είμαι τρελός". Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η θητεία του Ν. Τραμπ θα είναι πραγματικά μια άσκηση αστάθειας και απρόβλεπτου.

Η Θεωρία της Τρέλας εντοπίζεται στη συνολική πολιτική διακυβέρνησης του Ν. Τραμπ, με ενέργειες που είναι αλλοπρόσαλλες και καθόλου ορθολογικές και κατανοητές. Εμπεριέχουν στοιχεία εθνολαϊκισμού (π.χ. το δόγμα MAGA), αγνοούν την παγιωμένη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο διεθνή γεωπολιτική και εμπορική τάξη  (απειλές για προσάρτηση του Καναδά, της Γροιλανδίας και του Παναμά, δασμολογική πολιτική, ρήξη με παραδοσιακούς συμμάχους, κ.α.) και ιχνογραφούν έναν μεγαλομανή, εγωκεντρικό, ασταθή, απρόβλεπτο και θερμοκέφαλο χαρακτήρα ικανό για όλα. Η συνολική αυτή συμπεριφορά του Τραμπ οδηγεί πολλούς στο να αναρωτιούνται αν πρόκειται για επιτυχημένα επιτηδευμένη εφαρμογή της Θεωρίας του Τρελού Ηγέτη ή για  χαρακτήρα  που χρήζει ψυχοπαλογική ανάλυση.

Σύμφωνα με την καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης Roseanne McManus, η οποία ασχολήθηκε διεξοδικά με την Θεωρία του Τρελού Ηγέτη,  η αποτελεσματικότητα της θεωρίας απαιτεί αξιοπιστία, συνέπεια, γνώση των ορίων του αντιπάλου και υπολογισμένο έλεγχο του ρίσκου που αναλαμβάνεται. Διότι η φήμη του τελείως απρόβλεπτου ηγέτη, χωρίς ελάχιστα στοιχεία λογικής,  υπονομεύει την εμπιστοσύνη των αντιπάλων και διαβρώνει την αξιοπιστία της θεωρίας. Από την άλλη πλευρά πάλι,  αν οι αντίπαλοι γνωρίζουν ότι η προβαλλόμενη από τον ηγέτη τρέλα έχει όρια, η στρατηγική δεν γίνεται πιστευτή και αποτυγχάνει. Πρόκειται, δηλαδή, για μια θεωρία υψηλού ρίσκου που ισορροπεί στην κόψη του ξυραφιού και είναι σπάνια αποτελεσματική. "Το να μεταδώσεις με ακρίβεια το σωστό βαθμό τρέλας είναι πολύ δύσκολο και τις περισσότερες φορές αποβαίνει επιζήμιο για τη φήμη του ηγέτη", αποφάνθηκε η Roseanne McManus.

*Ο Ανδρέας Μήλιος είναι διδάκτωρ του πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης, συγγραφέας. Το τελευταίο του βιβλίο με τον τίτλο "Πως να αναδείξεις τον τόπο σου. Μάρκετινγκ και διαχείριση επωνυμίας τόπων και πόλεων (City branding)" κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΚΛΕΙΔΑΡΙΘΜΟΣ.