Του Δρα Κωνσταντίνου Λυμπερόπουλου

Μετά τον 2ο Παγκόσμιο πόλεμο ζήσαμε μια διεθνοποίηση του τρόπου ζωής των ανθρώπων των δυτικών κοινωνιών που δεν είχαμε βιώσει ποτέ στο παρελθόν.  Η διεθνοποίηση αυτή διευκολύνθηκε από τη συνεχώς επιταχυνόμενη τεχνολογική πρόοδο, ανεξάρτητα από έθνος, φυλή, γλώσσα και θρησκεία. Αυτή επέτρεψε την αστραπιαία μετάδοση πληροφοριών και συνέβαλε στο σταδιακό ξεπέρασμα των εθνικών, θρησκευτικών και ρατσιστικών προκαταλήψεων, όχι μόνο λόγω του πολιτιστικού ιμπεριαλισμού (κινηματογράφος, μόδα, μουσική), αλλά και του διεθνούς εμπορίου, των διεθνών κινήσεων κεφαλαίων και των πολυεθνικών επιχειρήσεων, ένα μεγάλο μέρος των οποίων είχαν αμερικανικές μητρικές επιχειρήσεις.  Οι πολυεθνικές απετέλεσαν έναν από τους κυριότερους παράγοντες στήριξης της αμερικανικής οικονομικής ανάπτυξης, ξεπερνώντας τα εμπόδια δασμών, απόστασης, χρόνου και κουλτούρας και συνέβαλαν στη συγχώνευση των εθνικών αγορών σε μια τεράστια παγκόσμια αγορά.  

Η άνοδος των εθνικιστικών αυταρχικών κυβερνήσεων ως αποτέλεσμα ενός ανερχόμενου λαϊκιστικού ανορθολογισμού σε πολλές χώρες, μεταξύ των οποίων και οι Η.Π.Α., ενίσχυσε την πεποίθησή τους για την αναγκαιότητα αυστηρού προστατευτισμού των εθνικών τους συμφερόντων με υψηλούς δασμούς ώστε να περιχαρακωθούν τα επιτεύγματά τους.  Ο Πρόεδρος Τrump νόμιζε ότι βρήκε το φάρμακο για να ξαναγίνει μεγάλη πάλι η Αμερική με τους υψηλούς προστατευτικούς δασμούς, ώστε η μείωση των εισαγωγών που θα προκληθεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη της εγχώριας παραγωγής, που θα πάρει τη θέση τους στην εγχώρια κατανάλωση.  

Βέβαια, οι δασμοί που έχει διακηρύξει ότι θα επιβάλει σε Μεξικό, Καναδά, Κίνα και σε Ευρωπαϊκές χώρες, θα έχουν ως αποτέλεσμα την αύξηση του πληθωρισμού στις Η.Π.Α. και την πρόκληση δασμολογικών αντιποίνων στα αμερικανικά προϊόντα από τις πληττόμενες χώρες.  Αυτά θα έχουν συνέπειες στη μείωση της κατανάλωσής τους στο εξωτερικό και επομένως στη μείωση της παραγωγής τους στις Η.Π.Α. Το επιχείρημα ότι θα αναγκαστούν οι αμερικανικές πολυεθνικές να περιορίσουν ή να σταματήσουν την παραγωγή διαφόρων τμημάτων ή εξαρτημάτων των αυτοκινήτων, μηχανημάτων, ηλεκτρονικών υπολογιστών, ειδών ένδυσης και υπόδησης κλπ. στο εξωτερικό σε χώρες χαμηλού εργατικού κόστους, ώστε να παράγονται ολοκληρωμένα τελικά προϊόντα στις Η.Π.Α., έχει το μειονέκτημα ότι κατ’ αυτόν τον τρόπο θα αυξηθεί η τελική τιμή των αμερικανικών προϊόντων (λόγω αύξησης του κόστους εργασίας) και επακόλουθα η ανταγωνιστικότητά τους και η κατανάλωσή τους ακόμη και στις αμερικανικές αγορές. 

Η οικονομική πολιτική του Τrump θυμίζει τον εμποροκρατισμό (mercantilism), οι οπαδοί του οποίου υποστήριζαν (17ο-18ο αιώνα) ότι το εμπορικό ισοζύγιο μιας χώρας πρέπει να είναι πάντα θετικό με την αύξηση των εξαγωγών (ακόμη και μέσω πριμοδοτήσεων) και τη μείωση των εισαγωγών (μέσω απαγορεύσεων και υψηλών δασμών), ώστε να επιτυγχάνεται πλεόνασμα χρυσού και αργύρου που μπορούν να εξασφαλίσουν οικονομικη ανεξαρτησία και ισχυρό στρατό. Θεωρούσαν δηλαδή ότι μια χώρα μπορεί να πλουτίσει σε βάρος των εμπορικών εταίρων της, καθιστώντας τους φτωχότερους.

Σε αντίθεση με τις παραπάνω θέσεις, οι πρώτοι φιλελεύθεροι υποστήριζαν ότι οι διεθνείς ανταλλαγές επιφέρουν ωφέλειες σε όλους τους συμβαλλομένους λόγω καταμερισμού των έργων σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα από τις ωφέλειες που μπορούν να επιτευχθούν στα όρια μιας χώρας.  Κατ’αυτόν τον τρόπο γίνεται πλήρης αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων κάθε χώρας σε ορισμένους παραγωγικούς κλάδους, όπου κάθε μία έχει κάποια συγκριτικά πλεονεκτήματα.

Αν, δηλαδή, μια ξένη χώρα μπορεί να μας προμηθεύει κάποια προϊόντα φθηνότερα από την τιμή των εγχωρίως παραγομένων, τότε  είναι περισσότερο προς το συμφέρον μας  να τα εισάγουμε παρά να τα παράγουμε.  Οι διαφορές κόστους οφείλονται στα διαφορετικά σχετικά πλεονεκτήματα κάθε χώρας, λόγω κλίματος, φυσικών πόρων, τεχνολογίας, τεχνογνωσίας, ποιότητας και ποσότητας των απασχολουμένων συντελεστών της παραγωγής και μεγέθους κάθε εσωτερικής αγοράς, που επιτρέπει κάποιες αρχικές οικονομίες κλίμακος.

Οι δασμοί όμως θεωρούνται ότι αποτελούν τη θεσμοθέτηση της οικονομικής αναποτελεσματικότητας λόγω κακής αξιοποίησης των επενδεδυμένων κεφαλαίων (εκτός και εάν αποτελούν αντίδραση σε πολιτικές dumping). Το διεθνές εμπόριο συντελεί στην οικονομική ανάπτυξη και ευημερία λόγω ορθολογικότερου διεθνούς καταμερισμού της εργασίας και επίτευξης οικονομιών κλίμακας, με επακόλουθο τη μείωση του κόστους και των τιμών και τον μεγαλύτερο ανταγωνισμό σε ποιότητα και εξυπηρέτηση.  Με τη δημιουργία ενός συστήματος ελεύθερων συναλλαγών χωρίς προστατευτικούς δασμούς υπάρχει η ευκαιρία να διευθετηθούν οι διαφορές μεταξύ των χωρών μέσω της καθιέρωσης ενός διεθνώς συμφωνημένου συστήματος ελευθέρων συναλλαγών χωρίς προστατευτικούς δασμούς.

Το 1947 υπογράφηκε στη Γενεύη η Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου (GATT), η οποία καθόριζε τους κανόνες διεξαγωγής των διεθνών εμπορικών συναλλαγών.  Στον όγδοο γύρο των διαπραγματεύσεων (γύρος Ουρουγουάης) το 1986, αποφασίστηκε η κατάργησή της και η ίδρυση του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου.  Όλες οι χώρες ανέλαβαν την υποχρέωση να ανοίξουν τις αγορές τους, αποδέχθηκαν τη δέσμευσή τους από τους κανόνες του πολυμερούς συστήματος εμπορίου και υποχρεώθηκαν να σέβονται τις αποφάσεις της διαιτησίας.

Δυστυχώς στις μέρες μας έτυχε να ξαναζήσουμε το επικίνδυνο για όλη την ανθρωπότητα αποκορύφωμα του ανορθολογισμού και του σουρεαλισμού του Προέδρου των Η.Π.Α  D. Trump, του οποίου η οικονομική πολιτική με τις παλινωδίες της μόνο ως στρατηγική "loose-loose” μπορεί να χαρακτηρισθεί. Από την πρώτη θητεία του ως Πρόεδρος των Η.Π.Α. (Ιανουάριος 2017) εξέφρασε με ακραίο λαϊκισμό τις απλοϊκές και αφελώς εθνοκεντρικές πολιτικές με ξεπερασμένες και επικίνδυνες όχι μόνο για τη χώρα του, αλλά και για ολόκληρο τον κόσμο, δήθεν προστατευτικές θέσεις για τις εγχώριες παραγωγικές μονάδες και την απασχόληση,  δημιουργώντας διεθνή αναστάτωση σε όλους τους εταίρους και συμμάχους της χώρας του, οι οποίοι βέβαια απάντησαν άμεσα με αντίστοιχα δασμολογικά αντίποινα.  

Αντιθέτως υπέρ του ελευθέρου διεθνούς εμπορίου συνηγορούν όσοι πιστεύουν ότι αυτό είναι ο αποτελεσματικότερος τρόπος αποτροπής των πολέμων, μιας και κάθε ξένος είναι προτιμότερο να θεωρείται δυνητικά ως  πελάτης παρά ως εχθρός.  Ο Ομπάμα διεκύρησσε ότι ελπίδες για την ανθρώπινη πρόοδο παραμένουν οι ανοικτές αγορές σε συνδυασμό με τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. 

Η αναχρονιστική οικονομική πολιτική Trump, όχι μόνο δεν είναι προς το συμφέρον της αμερικανικής οικονομίας, αλλά ο επαναπατρισμός των θυγατρικών αμερικανικών πολυεθνικών επιχειρήσεων, οι οποίες παράγουν ενδιάμεσα προϊόντα και τα εισάγουν για περαιτέρω επεξεργασία στις Η.Π.Α., θα είναι επίσης αντιοικονομική λύση, εφόσον έτσι θα αυξηθεί το κόστος παραγωγής τους λόγω των υψηλοτέρων αμοιβών των αμερικανών εργαζομένων.  

Η περίοδος που θα διανύσει η αμερικανική οικονομία με τις παλινωδίες του Trump θα είναι μια περίοδος πλήρους αβεβαιότητας, πληθωρισμού και ανεργίας που θα έχει ολέθριες επιπτώσεις και στο αμερικανικό Χρηματιστήριο, όσο φυσικά και στις αμερικανικές εξαγωγές, λόγω των οικονομικών αντεπιθέσεων των ξένων χωρών που θα υποστούν την αλλοπρόσαλη πολιτική του.

Επομένως, οι αυτοκρατορικές διαθέσεις και οι αυταρχικές συμπεριφορές του Trump μπορούν να έχουν ως μόνο μη ηθελημένο θετικό αποτέλεσμα την συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας άμεσης επιτάχυνσης της διαδικασίας ομοσπονδιοποίησης των χωρών της Ευρώπης. Ο προστατευτισμός μέσω δασμών δεν είναι επιζήμιος μόνο για την παγκόσμια οικονομική τάξη, αλλά και για την ειρήνη, μιας και ενισχύουν τις πιθανότητες να επεκταθούν οι εμπορικοί και νομισματικοί πόλεμοι και σε στρατιωτικές αναμετρήσεις. 

Μέχρι την μακροχρόνια υλοποίηση του οράματος του κοσμοπολιτισμού και της παγκόσμιας ειρήνης, οι ευρωπαϊκές χώρες έχουν συμφέρον να κινηθούν προς την ομοσπονδιοποίησή τους, ώστε να έχουν κοινό προϋπολογισμό, δημοσιονομική πολιτική, κοινωνική πολιτική, βιομηχανική πολιτική, πολιτική έρευνας και ανάπτυξης, τεχνολογίας, κοινό Σύνταγμα και νόμους, κοινή εξωτερική πολιτική και κοινή ασφάλεια και άμυνα. 

Για τους κινδύνους των μεμονωμένων χωρών και ιδιαίτερα των μικρών στα σημερινά δεδομένα, μπορούμε να αντλήσουμε παράδειγμα από την ηρωική στάση των Μηλίων εναντίον της ιμπεριαλιστικής δύναμης των Αθηναίων κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου.  Αυτοί, πιστεύοντας ότι το δίκαιο δεν πρέπει να καταργείται ποτέ για κανένα λόγο, αρνήθηκαν ηρωικά να υποταγούν στους Αθηναίους, οι οποίοι υποστήριζαν το δίκαιο του ισχυροτέρου, δηλαδή ότι τα μεν δίκαια ισχύουν μεταξύ ισοδυνάμων, τα δε δυνατά τα εκτελούν οι ισχυροί και τα αποδέχονται τελικά αναγκαστικά οι αδύναμοι.  Το αποτέλεσμα της διαμάχης ήταν το αναμενόμενο (δηλαδή σφαγές και υποδούλωση των Μηλίων!).  

Δεν αρκεί να έχεις δίκιο, πρέπει να έχεις και τη δυνατότητα να το επιβάλεις. Εάν δεν μπορείς, πρέπει να συνασπισθείς με άλλους για να κατοχυρώσεις όσο είναι δυνατόν πιο αποτελεσματικά τα συμφέροντα και τα δικαιώματά σου. Ένα παράδειγμα από την αρχαιότητα μπορούμε να αντλήσουμε από τον συνασπισμό δυνάμεων στα πρότυπα των ελληνικών Αμφικτυονιών και στις Συμπολιτείες, όπως η Αιτωλική και η Αχαϊκή. Αυτές απετέλεσαν παραδείγματα για τη συνεργασία γειτονικών κυρίως πόλεων αλλά δεν κατάφεραν να συνενώσουν τις δυνάμεις τους, σύμφωνα με τις παραινέσεις του Στρατηγού Αγέλαου του Ναυπάκτιου για ειρήνη και συνεργασία όλων των ελληνικών δυνάμεων.   Αυτές συνασπισμένες μαζί με τους Μακεδόνες θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τους νικητές του πολέμου μεταξύ των Ρωμαίων και των Καρχηδονίων, οι οποίοι εκτιμούσε ότι σίγουρα θα στρέφονταν στη συνέχεια εναντίον της Ελλάδας.  Οι συνεχείς διαμάχες και πόλεμοι μεταξύ των ελληνικών δυνάμεων είχαν ως συνέπεια την πλήρη αποδυνάμωσή τους, την λειψανδρία και τελικό αποτέλεσμα την ήττα των Ελλήνων στην Κόρινθο το 146 π.Χ.  Εάν οι ελληνικές δυνάμεις είχαν συνασπισθεί σε μια Ομοσπονδία θα είχαν τη δυνατότητα να είναι αξιόμαχες και να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τους Ρωμαίους.

Στη σημερινή πραγματικότητα η οικογένεια των ευρωπαϊκών δημοκρατικών χωρών που ονομάζεται Ευρωπαϊκή Ένωση, προκειμένου να αποφευχθούν μελλοντικά παρόμοιοι καταστροφικοί πόλεμοι, όπως οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, που κόστισαν ο πρώτος 66 εκατομμύρια και ο δεύτερος 80 εκατομμύρια νεκρούς, δημιούργησαν το 1957 κοινά θεσμικά όργανα, στα οποία έχουν εκχωρηθεί ορισμένες εξουσίες, ώστε να λαμβάνονται δημοκρατικές αποφάσεις.  

Σε μια Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία οι λαοί θα μπορούσαν να επεκτείνουν τον πατριωτισμό τους στα πρότυπα των ελληνικών Αμφικτυονιών και των Συμπολιτειών, όπως η Αιτωλική και η Αχαϊκή, δεδομένου ότι παρά τις τεράστιες προόδους της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τη συνεισφορά της στην ειρήνη, στην νομισματική σταθερότητα και στην οικονομική αλληλεγγύη μεταξύ των κρατών-μελών, ήλθε ο καιρός να εισακουσθούν και οι εκκλήσεις του Στρατηγού Αγέλαου για κοινή αντιμετώπιση των διαφαινόμενων σήμερα περιφερειακών και παγκόσμιων κινδύνων από μεγάλες δυνάμεις που εξουσιάζονται από αυταρχικούς μη προβλέψιμους κυβερνήτες.  Η γιγάντια οικονομική δύναμη της Ευρωπαϊκής Ένωσης των 27 Χωρών και των 450 εκατομμυρίων κατοίκων θα πρέπει να τολμήσει ως επόμενο ουσιαστικό βήμα την ομοσπονδιοποίησή της μετά τη θεσμοθέτηση μιας κοινής εξωτερικης πολιτικής και άμυνας. 

Με την ψήφιση και καθιέρωση ενός κοινού Ευρωπαϊκού Συντάγματος που θα κατοχυρώνει τα δικαιώματα και θα περιγράφει τις υποχρεώσεις των πολιτών των κρατών-μελών.   Σε αυτό θα πρέπει να ορίζονται οι κοινές πολιτισμικές αρχές και αξίες των ευρωπαϊκών κρατών, όπως αυτές διαμορφώθηκαν μέσα από την κοινή μακροχρόνια ιστορία της Ευρώπης, να περιγράφονται τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα των ευρωπαίων πολιτών και ο τρόπος οργάνωσης και λειτουργίας κάθε κράτους-μέλους.

Σε μια Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία οι λαοί θα μπορούσαν να διαμορφώσουν παράλληλα με την εθνική τους συνείδηση και μια ευρωπαϊκή συνείδηση που θα στηρίζεται στις αρχές της ειρήνης, της ισοπολιτείας, της δημοκρατίας και της αλληλεγγύης.  Κατ’ αυτόν τον τρόπο θα μπορούσαν να ελαχιστοποιηθούν οι απειλές από εξωτερικούς κινδύνους για κάθε μεμονωμένη χώρα, να μειωθούν οι περιφερειακές ανισότητες και να διασφαλισθεί μια διαρκής και βιώσιμη κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη και ευημερία.

* τ. Καθηγητής ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ