Του Γεωργίου Ι. Μάτσου

Πώς θα μας φαινόταν, οι ΗΠΑ να είχαν δεχθεί κάποτε την καθαρή Ένωση ολόκληρης της Κύπρου με την Ελλάδα ως "Unconditional Enosis", αλλά αυτό να μας είναι άγνωστο;

Κι όμως, συνέβη. Η φράση "Unconditional Enosis" γράφηκε αυτολεξεί στο τηλεγράφημα 462 secret της 22ας Αυγούστου 1964 από τον ίδιο τον Dean Acheson προς τον υφυπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ, George Ball: "When Greeks were ready to produce Enosis, they could say that it was unconditional, as it would indeed be since the Turks would have missed the bus" (βλ. "Σχετικά αρχεία", σελίδα 6 του τηλεγραφήματος).

Γιατί δεν γνωρίζουμε τίποτε για αυτό;

Πώς θα μας φαινόταν, να έχει συγκληθεί όργανο αντίστοιχο με το Συμβούλιο Πολιτικών Αρχηγών (τότε: "Συμβούλιο Στέμματος") κατακαλόκαιρο, αφού επέστρεψε ο αρχηγός του κράτους εσπευσμένα από τις διακοπές του, χωρίς να είναι σήμερα δημοσίως διαθέσιμη καμία επίσημη πηγή για το τι συζητήθηκε;

Κι όμως, ένα τέτοιο Συμβούλιο Στέμματος συνεκλήθη στις 19 Αυγούστου 1964, με τον Κωνσταντίνο να διακόπτει εκτάκτως τις θερινές του διακοπές στην Κέρκυρα για να το διεξαγάγει. Ουδεμία επίσημη μαρτυρία είναι διαθέσιμη για το τι αφορούσε. Τα αρχεία Βασιλικών Ανακτόρων της εποχής έχουν ενταχθεί στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, όμως ειδικά οι φάκελοι του Κυπριακού της περιόδου 1963-1967 είναι μέχρι σήμερα δεσμευμένοι.

Μόνη πηγή για το τι συζητήθηκε σε εκείνο το Συμβούλιο Στέμματος, το βιβλίο του τότε υπουργού Άμυνας, Πέτρου Γαρουφαλιά, "Ελλάδα και Κύπρος" (Μπεργαδής, 1982), που αναφέρει ότι εκεί αποφασίστηκε αυτό που τρεις ημέρες αργότερα, ο Acheson χαρακτήριζε "Unconditional Enosis".

Δεν θα αναλυθεί εδώ τι συνέβη και φθάσαμε στη συζήτηση Ένωσης χωρίς όρους. Τις λεπτομέρειες ανέδειξε ο εκλιπών Κύπριος συγγραφέας, Άντης Ροδίτης, στο ερευνητικό-ιστοριογραφικό έργο του "Κουράγιο Πηνελόπη" (Αρμός, 2013). Ήταν πρόταση του Γ. Παπανδρέου προς τις ΗΠΑ στις 17 Αυγούστου 1964, που επείγονταν να αποτρέψουν τη συμμαχία Κύπρου-ΕΣΣΔ: Να κηρυχθεί αμέσως η Ένωση παρακάμπτοντας τη διαδικασία της Γενεύης και να συζητούσαν μετά με την Τουρκία ανταλλάγματα προς την τελευταία.

Η κατεστημένη γνώση για το Σχέδιο Άτσεσον του Ιουλίου-Αυγούστου 1964 είναι ότι υποβλήθηκαν δύο προτάσεις. Η πρώτη χρονικά: Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, με παραχώρηση κυρίαρχης βάσης προς την Τουρκία το 5% του κυπριακού εδάφους. Η δεύτερη: Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα με αντάλλαγμα ενοικίαση της βάσης προς την Τουρκία για 50 χρόνια. Η πρώτη είχε γίνει δεκτή από την Τουρκία, αλλά απορρίφθηκε από Ελλάδα και Κύπρο. Η δεύτερη είχε γίνει δεκτή από την Ελλάδα, αλλά απορρίφθηκε από Τουρκία και Κύπρο. Στην Ελλάδα το Σχέδιο Άτσεσον θεωρείται σήμερα η πιο μεγάλη χαμένη ευκαιρία του Κυπριακού. Στην Κύπρο θεωρείται "διχοτομικό".

Καθώς όμως οι Τούρκοι είχαν ήδη απορρίψει την πρόταση για βάση με ενοίκιο, ο Παπανδρέου "υποσχόταν" στους Αμερικανούς να δώσει μετά την Ένωση στους Τούρκους κάτι, που οι Τούρκοι είχαν ήδη δηλώσει ότι δεν ήθελαν και που η Ελλάδα δύσκολα θα συναινούσε εντέλει να δώσει, αφού θα είχε ήδη πραγματοποιηθεί η Ένωση, που ως διακρατική συμφωνία Ελλάδας και Κύπρου θα ήταν χωρίς όρους και την οποία Ένωση θα αναγνώριζαν αμέσως οι ΗΠΑ και ο δυτικός κόσμος.

Ο καθένας καταλάβαινε ότι μετά την Ένωση οι πιθανότητες να πάρει η Τουρκία κάτι που έτσι κι αλλιώς είχε δηλώσει σε όλους τους τόνους ότι δεν ήθελε, ήταν στην πράξη μηδενικές. Αυτό εξέφραζε ο Άτσεσον γράφοντας ότι "οι Έλληνες θα μπορούσαν να πουν ότι η Ένωση είναι χωρίς όρους, όπως και πράγματι θα ήταν, διότι οι Τούρκοι θα είχαν χάσει το λεωφορείο".

Οι Αμερικανικοί δισταγμοί για την πρόταση Παπανδρέου κράτησαν πολύ λίγο. Την δέχθηκαν, διότι δεν είχαν άλλον διαθέσιμο τρόπο εκείνη τη στιγμή να αποτρέψουν τη συμμαχία Κύπρου-ΕΣΣΔ.

Τότε ήταν λοιπόν που διέκοψε ο βασιλιάς τις διακοπές του στην Κέρκυρα, έγινε το Συμβούλιο Στέμματος στις 19-8-1964 και πήγε ο Γαρουφαλιάς την επομένη στην Κύπρο για να μεταφέρει προς τους Κυπρίους τα καλά νέα.

Ο Μακάριος όμως απέρριψε την Ένωση. Αρχικά με προφάσεις, όπως το καθεστώς των αγγλικών βάσεων ή αν υπήρχε περίπτωση "να χυθεί αίμα" (!), εντέλει όμως βολιδοσκοπώντας αν υπήρχε περίπτωση να γίνει αντιβασιλέας του ενιαίου κράτους μετά την Ένωση.

Παράλληλα, έβαλε τον υπουργό του των Οικονομικών, Ρένο Σολομίδη, να συντάξει έκθεση που θα αποδείκνυε πόσο ασύμφορη οικονομικώς θα ήταν η Ένωση για την Κύπρο (αρχεία Τάσσου Παπαδόπουλου, έκδοση Ιδρύματος Τάσσου Παπαδόπουλου, τόμος Α΄ σελ. 174-175, βλ.: "Σχετικά Αρχεία"). Αξίζει να σημειωθεί ότι η έκθεση Σολομίδη ξεκινά με τη φράση "Η ένωσις Ελλάδος-Κύπρου, θεωρουμένη ως τετελεσμένον γεγονός", αναδεικνύοντας το κλίμα των ημερών εκείνων.

Ο δε ΥπΕξ των ΗΠΑ, Dean Rusk, απαντούσε τα περί "Unconditional Enosis προς τον Άτσεσον στις 23-8-1964 χωρίς χρήση μεν της ίδιας ορολογίας και υπογραμμίζοντας την ανάγκη η Ελλάδα να διαπραγματευτεί δικαιώματα μειονότητας τους Τουρκοκυπρίους και τη βάση με ενοίκιο "καλή τη πίστει", αλλά καταλήγοντας στο τέλος ως εξής: "Το πλεονέκτημα αυτού του τρόπου δράσης από την πλευρά της τουρκικής κυβέρνησης είναι, ότι δεν απαιτείται να συμφωνήσει η κυβέρνηση της Τουρκίας σε τίποτε. Θα της κοινοποιούσαμε απλώς την δήλωσή μας ότι αναμένουμε παραιτηθεί από την Κύπρο και ότι της προτείνουμε πάλι να επικεντρωθούμε στις μεγάλες υποθέσεις που δένουν την Τουρκία με τη Δυτική Συμμαχία"! Η απάντηση αυτή είναι και online διαθέσιμη στην ιστοσελίδα του State Department. 

"Unconditional Enosis" ο Άτσεσον, "δεν χρειάζεται να συμφωνήσουν οι Τούρκοι σε τίποτε, απλά θα τους ενημερώσουμε", ο ΥπΕξ των ΗΠΑ, Συμβούλιο Στέμματος στην Ελλάδα για το ζήτημα, επίσκεψη Γαρουφαλιά, απόρριψη Μακαρίου. Το μέγα ερώτημα είναι: Για ποιο λόγο Ελλάδα και Κύπρος δεν έχουν ιδέα ότι το πράγμα το 1964 είχε φθάσει τόσο κοντά στη μόνη δίκαιη και πραγματικά βιώσιμη λύση του Κυπριακού;

Πέρα από τη μακαριακή δολιότητα, που επέβαλε να θεωρείται το Σχέδιο Άτσεσον μέχρι σήμερα τάχα "διχοτομικό", ο βασικός λόγος που τρέμουμε στην ιδέα να πούμε ανοικτά ότι η "Unconditional Enosis" ήταν εφικτή, είναι η συμπλεγματική μας προσέγγιση ως έθνους στη μετεπαναστατική περίοδο. Μας είναι αδύνατον να δεχθούμε ότι με στοιχειωδώς σωστή και προσανατολισμένη στα συμφέροντα της χώρας και του έθνους πολιτική, η Ελλάδα κάνει θαύματα.

Ο εκλιπών το 2024 Άντης Ροδίτης αγωνίστηκε σε όλη του τη ζωή για να τεκμηριώσει ότι Ελλάδα και Κύπρος είχαμε την οριστική λύση του Κυπριακού "στο πιάτο" τον Αύγουστο του 1964 και την κλωτσήσαμε. Η διάδοση της αλήθειας, που πέτυχε σε σημαντικό βαθμό ο Ροδίτης στην Κύπρο, θεράπευε σταδιακά τα τραύματα από την ελλαδική προδοσία του 1974. Βέβαια, το μακαριακό κατεστημένο του νησιού αρνείται έως σήμερα να δεχθεί τι συνέβη το 1964. Ίσως η κυπριακή κοινωνία βίωσε κατάσταση "Πειράματος Asch".

Στην Ελλάδα όμως, είναι καιρός να απεκδυθούμε τη συμπλεγματική εθνική μας προσέγγιση και να πάψουμε λέμε ψέματα στους εαυτούς μας για την άγνωστη, αλλά τόσο καλά τεκμηριωμένη δυνατότητα που είχαμε να λύσουμε μια κι έξω το Κυπριακό, εντάσσοντας όλη την Κύπρο στην ελληνική επικράτεια, χωρίς παραχωρήσεις προς την Τουρκία. Προβλήματα με τους Τούρκους θα είχαμε έως σήμερα. Όμως ποτέ δεν θα είχε συμβεί η εισβολή του 1974, που "νατοποίησε" την Κύπρο όχι πια δια της Ελλάδας, αλλά δια της Τουρκίας. Εμείς είχαμε την ευκαιρία μας το 1964 και τη χάσαμε.

*Δ.Ν., Δικηγόρος

Δείτε το σημείωμα Σολομίδη και το Τηλεγράφημα του Στέιτ Ντιπάρτμεντ  στη δεξιά στήλη "Σχετικά Αρχεία"