Του Γεωργίου Ι. Μάτσου

Όχι ιδιαιτέρως γνωστό ευρύτερα, το "Πείραμα του Asch" εξηγεί εύστοχα την επιτυχή παραπλάνηση της κοινής γνώμης, όταν κάποια κυβέρνηση επιχειρεί να την πείσει για το τελείως αντίθετο από αυτό που συμβαίνει πραγματικά. Τέτοιες περιστάσεις αναντίρρητα υπήρξαν στη διαδρομή της ιστορίας, ασχέτως αν για τις πιο πρόσφατες υπάρχει ακόμη διαμάχη για το ποια ήταν η αλήθεια.

Ας δούμε καταρχάς τι ακριβώς ήταν το Πείραμα του Asch, ένα πείραμα "κοινωνικής συμμόρφωσης", που πραγματοποιήθηκε το έτος 1951: Οι ανυποψίαστοι εκ των συμμετεχόντων στο πείραμα εκλήθησαν να συγκρίνουν το μήκος τριών γραμμών με μια τέταρτη γραμμή. Κάθε γραμμή από τις τρεις πρώτες είχε διαφορετικό μήκος, αλλά μία από τις τρεις γραμμές ταίριαζε ακριβώς στο μήκος της γραμμής Χ. Καθένας από τους ανυποψίαστους συμμετέχοντες προσερχόταν σε δωμάτιο με επτά άλλους συμμετέχοντες, συνεργάτες του ερευνητή που υποδύονταν τους δήθεν εθελοντές. Οι τελευταίοι είχαν λάβει οδηγίες να επιλέξουν εσκεμμένα την ίδια λάθος γραμμή. Σκοπός ήταν να διαπιστωθεί, αν ο ανυποψίαστος πραγματικός εθελοντής θα υπέκυπτε στην κοινωνική πίεση της ομάδας και θα επέλεγε τη λάθος γραμμή.

Συνολικά, οι πραγματικοί εθελοντές εκτέλεσαν 12 φορές ο καθένας την ίδια διεργασία. Το αποτέλεσμα ήταν ότι στο 76% των περιπτώσεων, οι πραγματικοί εθελοντές επέλεξαν τουλάχιστον μία φορά τη λάθος γραμμή.

Αναλύοντας την ψυχολογική αιτία επιλογής της λάθος γραμμής, διαπιστώθηκε ότι κάποιοι αισθάνονταν αβέβαιοι για τη σωστή απάντηση και επέλεγαν τη λάθος γραμμή επειδή πίστευαν ότι η πλειοψηφία θα είχε δίκιο. Κάποιοι άλλοι όμως επέλεγαν τη λάθος γραμμή γνωρίζοντας τη σωστή απάντηση, αλλά επεδίωκαν απλώς να αποφύγουν τη δυσαρέσκεια που προκαλεί η αντίθεση με την ομάδα.

Και οι δύο αυτές ψυχολογικές διεργασίες, αποδεικνύουν πώς λειτουργεί στην πραγματική ζωή η προπαγάνδα. Κάποιους πείθει, κάποιους εξαναγκάζει να υποστηρίξουν το προπαγανδιζόμενο, ακόμη κι αν δεν έχουν πεισθεί. Ο μηχανισμός λειτουργίας διαφέρει κατά περίπτωση, όμως ο πυρήνας παραμένει ίδιος: Ένα κυρίαρχο επικοινωνιακό σύστημα επιβάλει μια αναληθή θέση στο δημόσιο λόγο. Οι αποδέκτες του ισχυρού αναληθούς μηνύματος πιέζονται μέσω της παραπάνω ψυχολογικής διεργασίας να υιοθετήσουν την αναληθή θέση ως δήθεν αληθή. Πολλοί πιστεύουν εντέλει τη λάθος θέση ειλικρινά ως ορθή.

Στην πραγματική ζωή μετρούμε εντούτοις τις ακόλουθες διαφορές σε σχέση με το πείραμα:

Κάποιοι πολίτες απλά δεν ενδιαφέρονται να ενημερωθούν και υιοθετούν την όποια κυρίαρχη θέση άνευ ετέρου.

Κάποιοι είναι προκατειλημμένοι θετικά στο αναληθές μήνυμα, ενώ άλλοι είναι προκατειλημμένοι αρνητικά.

Άλλοι κινούνται από ιδιοτέλεια και μεταβάλλουν ευχερώς άποψη ανάλογα με το συμφέρον τους, ακόμη και σε καταστάσεις "Πειράματος Asch".

Όσοι δεν υιοθετούν την αναληθή εκδοχή, τείνουν προς τη συνωμοσιολογία, αναζητώντας "τι άλλο κρύβεται", πέρα από αυτό που όντως κρύβεται (αν όμως η ομάδα αυτή γνώριζε τον μηχανισμό του Πειράματος Asch, θα είχε μάλλον λιγότερη ροπή προς τη συνωμοσιολογία).

Αναλόγως την ένταση των ως άνω παραμέτρων, τα ποσοστά υιοθέτησης της αναληθούς εκδοχής μπορεί να ποικίλλουν σημαντικά.

Στον πρόσφατο πολιτικό βίο μετρούμε τρεις τουλάχιστον περιπτώσεις στις οποίες η ελληνική κοινωνία βίωσε καταστάσεις "Πειράματος Asch". Η εντονότερη ήταν η στρατιωτική εγκατάλειψη της Κύπρου τον Ιούλιο 1974 από τη χούντα και την κυβέρνηση Καραμανλή στη συνέχεια. Είχε επικρατήσει τότε η αναληθής εκδοχή ότι η άμυνα της Κύπρου στην εισβολή ήταν δήθεν αδύνατη. Η ευθύνη της χούντας περιορίζεται δήθεν στο πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 1974, παραγνωρίζοντας τη σύναψη εκεχειρίας στις 22 Ιουλίου 1974, που έδωσε τη δυνατότητα στην εισβολή να πετύχει. Όμως, τα δύο υποβρύχιά μας, που μπορούσαν να βυθίσουν τον ανυπεράσπιστο τουρκικό αποβατικό στόλο, όντως διατάχθηκαν να απομακρυνθούν από την Κύπρο. Τα Φάντομ που ποτέ δεν πέταξαν όντως θα είχαν αλλάξει τον ρου της εισβολής. Τι συμφέρον είχε άραγε ο Καραμανλής να αποκρύψει τις πλήρεις ευθύνες της χούντας; Διότι συνέχισε ο ίδιος τη στρατιωτική εγκατάλειψη της Κύπρου. Ο τουρκικός αποβατικός στρατός μπορούσε να είχε διαλυθεί μέχρι τις 6 Αυγούστου με μερικές βολές πυροβολικού από τον Πενταδάκτυλο. Μεταξύ 6 και 8 Αυγούστου οι Τούρκοι διεύρυναν το προγεφύρωμά τους, δίδοντας ικανοποιητική διασπορά στις δυνάμεις τους. Η Κύπρος είχε πια χαθεί στρατιωτικά. Ο ίδιος ονομάστηκε εντέλει "εθνάρχης", ενώ όσοι τολμούσαν τότε να μιλήσουν για στρατιωτική εγκατάλειψη της Κύπρου, σπιλώνονταν πάραυτα ως "χουντικοί". Παράδοξο αυτό, με δεδομένο ότι πρώτη η χούντα εγκατέλειψε την Κύπρο στρατιωτικά. Καθόλου παράδοξο, εάν έχουμε κατά νου τον μηχανισμό κοινωνικής πίεσης του Πειράματος Asch: Ουδείς τολμούσε το 1974 να χαρακτηριστεί "χουντικός", έστω εκ του μη όντος.

Δεύτερη χρονικά είναι η υπαγωγή της Ελλάδας στο πρώτο Μνημόνιο. Η χώρα είδε την τότε κυβέρνηση να καταστρέφει την πιστοληπτική της ικανότητα περίπου σε ζωντανή μετάδοση (περισσότερα σε παλαιότερο άρθρο μας). Τι κι αν μέχρι σήμερα ουδείς ποτέ επέδειξε μια περίπτωση στην οποία η Ελλάδα απέτυχε να δανειστεί. Τι κι αν η Ελλάδα δανειζόταν ακώλυτα μέχρι τις 29 Μαρτίου 2010. Τι κι αν η επενδυτική βαθμίδα χάθηκε μήνες μετά το Καστελόριζο. Τι κι αν ο αρμόδιος ρεπόρτερ του capital διαβεβαίωνε χωρίς ποτέ να διαψευστεί ότι "Το πρώτο δίμηνο του 2010 και ενώ το ΥΠΟΙΚ είχε επιτυχώς προχωρήσει σε ομολογιακές εκδόσεις με δηλωμένη την προθυμία των primary dealers να καλύψουν και τις επόμενες που είχαν προγραμματισθεί από τις αρμόδιες υπηρεσίες διαχείρισης δημόσιου χρέους, η κυβέρνηση όπως είναι γνωστό στράφηκε αλλού". Όχι. Όσοι υποκύπτουν σε "καταστάσεις Asch", επιμένουν ότι η Ελλάδα μπήκε στα Μνημόνια δήθεν λόγω ελλειμμάτων και δεν ήταν κυβερνητική επιλογή να "στραφεί αλλού".

Τρίτη απόπειρα να κυριαρχήσει αναληθής εκδοχή στον δημόσιο λόγο, τώρα με την τραγωδία των Τεμπών. Τεράστια η επικοινωνιακή πίεση στους υποστηρικτές της κυβέρνησης ή, έστω, στο "38% που ψήφισε Ναι στο δημοψήφισμα" να μην ταχθούν "με τη Ζωή Κωνσταντοπούλου" και τις "ψεκασμένες θεωρίες για τα ξυλόλια". Να όμως που το πόρισμα του αρμόδιου κρατικού οργανισμού βρήκε όχι μόνον ξυλόλιο, αλλά και το πού ενδέχεται να βρισκόταν. Το δε μικρό τμήμα της κοινής γνώμης που δεν έχει φανατιστεί από τη συγκεκριμένη υπόθεση αναρωτιέται, για ποιο λόγο το πρωθυπουργικό κύρος φθείρεται σχετικά με το αν ίσχυε η μία ή η άλλη αιτία της πυρκαγιάς που προκάλεσε επιπλέον νεκρούς.

Η σημερινή κυβέρνηση μειονεκτεί σε σχέση με τις κυβερνήσεις του 1974 και του 2010: Δεν ευρίσκεται στην αρχή της θητείας της, δεν έχει την πλειοψηφική υποστήριξη της κοινωνίας και η προώθηση της αναληθούς εκδοχής δεν ευρίσκει πολλά ευήκοα ώτα. Όμως δεν πτοείται. Επιχειρεί να ισοσκελίσει τη μειωμένη δεκτικότητα του ακροατηρίου στην αναληθή εκδοχή, με την ευαισθησία μέρους του ακροατηρίου, μήπως τυχόν χαρακτηριστούν "συνωμοσιολόγοι", "ψεκασμένοι" και λοιπά.

Όσοι επιθυμούμε να ανήκουμε στο 24% του Πειράματος Asch που δεν θα υποκύψει στην αναληθή εκδοχή υπό οιεσδήποτε συνθήκες, ας γνωρίζουμε ότι ο δρόμος για την αλήθεια έχει να αντιμετωπίσει πολλές και ποικίλες ιδιοτέλειες.

Αλλά η αλήθεια έχει ένα πλεονέκτημα σε σχέση με το ψέμα: Το νικάει. Με μία προϋπόθεση και μόνον: Οι εραστές της αλήθειας να γνωρίζουν ότι ουδέν "θείο χάρισμα" διαθέτουν να κατέχουν αυτοί και μόνον την αλήθεια. Πρέπει όλοι να έχουμε τη γενναιότητα να δεχόμαστε την αντίθετη άποψη ως θεμιτή, να δεχόμαστε ότι επιτρέπεται να μας πείσει η άλλη άποψη.

Αυτή θα ήταν η μεγαλύτερη ουσιαστική πρόοδος για τη δημοκρατία μας στους μεταβατικούς καιρούς που ζούμε: Η δυνατότητά μας να ακούμε τον Άλλον. Είτε ανήκουμε στο 76% (αλήθεια, πόσοι θα το παραδέχονταν;), είτε στο 24% του Πειράματος Asch.

*Δ.Ν., Δικηγόρος