Του Αντώνη Παπαργύρη*

Σε προηγούμενο άρθρο, είδαμε συνοπτικά τι εννοούμε με τις έννοιες της κλιματικής αλλαγής και βιώσιμης ανάπτυξης. Στο άρθρο αυτό θα εμβαθύνουμε στην έννοια της βιωσιμότητας, και το ρόλο των πολιτών. Τον τόνο στο βηματισμό θα τον δώσει ένα βιβλίο περί βιώσιμης οικονομίας, πριν περάσει τη σκυτάλη σε ένα μύθο και τις κλασσικές ιδέες που περιέχει η αλληγορία του. Θα καταλήξουμε με μία πρόταση για την προώθηση βιώσιμων πρακτικών.

Το 2018, απονεμήθηκε στον William Nordhaus βραβείου Νόμπελ οικονομικών, για την ενσωμάτωση της κλιματικής αλλαγής στη μακροοικονομική ανάλυση. Από τότε έχουν προταθεί ποικίλα μοντέλα αποτίμησης φυσικών και κλιματικών κινδύνων, ώστε να καθοριστούν οι προτεραιότητες χρηματοδότησης. Δημιουργήθηκαν, νέα χρηματοδοτικά προϊόντα και κριτήρια ταξινόμησης με σκοπό να διατεθούν κεφάλαια για νέες επενδύσεις που θα συνδράμουν στη πράσινη μετάβαση. Δημιουργήθηκε έτσι βάση της χρηματοοικονομικής βιωσιμότητας (sustainable finance) για την εφαρμογή πολιτικών προσαρμογής και μετριασμού της κλιματικής αλλαγής. Παραδείγματα είναι τα Πράσινα Ομόλογα και Δάνεια, τα οποία προωθούν την ενσωμάτωση ESG κριτήριων στις επιχειρηματικές και επενδυτικές αποφάσεις. Στο πλαίσιο αυτό αξιολόγησης επενδυτικών προγραμμάτων, οι 17 Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξής αποτελούν το κοινό λεξιλόγιο μεταξύ επιχειρήσεων και επενδυτών.

Ένα σημείο αναφοράς μέσα στην πολύτροπη οικονομική έρευνα και στο διάλογο περί βιώσιμης οικονομίας και ανάπτυξης, είναι το εξαιρετικό βιβλίο LEGACY: How to build the sustainable economy (2023). Ο συγγραφέας του Sir Dieter Helm, είναι καθηγητής Ενεργειακής Πολιτικής και Οικονομικών στο University of Oxford, και τακτικός επισκέπτης ομιλητής σε θέματα κλιματικής αλλαγής και βιωσιμότητας. Στο νέο του βιβλίο, περιγράφει μια (βιώσιμη) οικονομική δομή διαφορετική από αυτή που έχουμε σήμερα (μη βιώσιμη), προτείνοντας ταυτόχρονα εργαλεία και κίνητρα για να την κατασκευάσουμε και να την προασπίσουμε.

Κατά τον Helm, τρία είναι τα δομικά συστατικά της βιώσιμης οικονομίας: i) η διατήρηση της συνέχειάς της (continuity), ii) η ικανότητα της να αντέχει (resilience), απορροφώντας τους κλυδωνισμούς από καταστάσεις σοκ (πχ ενεργειακή κρίση), και iii) η βιώσιμη κατανάλωση (sustainable consumption),ώστε μια γενιά να αφήνει στις μελλοντικές αρκετούς διαθέσιμους φυσικούς πόρους, και άρα και τη δυνατότητα αυτές να επιλέξουν πώς θα τους καταναλώσουν. Αυτή η οπτική απηχεί τον κλασικό ορισμό της βιώσιμης ανάπτυξης της Αναφοράς Brundtland (1987): "η βιώσιμη ανάπτυξη είναι η ανάπτυξη που καλύπτει τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να διακυβεύεται η ικανότητα των μελλοντικών γενιών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες".

Ξεκινώντας από το τρίτο συστατικό, γίνεται ξεκάθαρο ότι το ζήτημα της βιώσιμης οικονομίας είναι ουσιαστικά ζήτημα ελευθερίας. Η κεντρική θέση του βιβλίου περί ελευθερίας συνοδεύεται με τη επιχειρηματολογία ότι σε μία βιώσιμη οικονομία θα πρέπει να μιλάμε για πολίτες και όχι καταναλωτές (citizens vs consumers), περιουσιακά στοιχεία και όχι υπηρεσίες (assets vs services), και για την ανάγκη μιας ολοκληρωμένης και μακροπρόθεσμης διατήρησης φυσικού κεφαλαίου (natural capital maintenance). Ακριβώς για να έχει ο πολίτης την ευκαιρία συμμετοχής σε μία βιώσιμη οικονομία, θα πρέπει να έχει πρόσβαση

τουλάχιστον σε συστήματα ενέργειας, μεταφορών, και επικοινωνιών, αλλά και υγιών οικοσυστημάτων. Φυσικά, είναι ανέφικτο να εκθέσουμε το σύνολο των ζητημάτων που θέτει το βιβλίο σε τούτο το άρθρο. Ορμώμενοι όμως από τη συζήτηση περί βιώσιμης οικονομίας, αξίζει να σταθούμε λίγο στον ρόλο των βιώσιμων πρακτικών.

Σήμερα, οι έννοιες της βιώσιμης ανάπτυξης και της οικονομίας συνδέονται τόσο στενά που τελικά ταυτίζονται. Συνυφασμένη ωστόσο μέσα σε αυτές, είναι και η έννοια της πρακτικής (practice). Κατά αντιστοιχία, μπορούμε ευκολά να αναγνωρίσουμε μία πρακτική ως βιώσιμη όταν αυτή α) στοχεύει στη βιώσιμη ανάπτυξη β) έχει όχι μόνο οικονομικό αλλά και ηθικό/αισθητικό κόστος, και γ) η επόμενη γενιά δύναται και είναι πιθανό να την υιοθετήσει (continuity). Πράγματι, η επίτευξη βιώσιμης ανάπτυξης δεν είναι μόνο οικονομικό πρόβλημα, αλλά πρωτίστως είναι συμπεριφορικό. Είναι δηλαδή οι δράσεις των μελών μιας οικονομίας, που έχουν την επιλογή να εκμεταλλευτούν το φυσικό κεφάλαιο με βιώσιμο ή μη τρόπο.

Η οπτική του Helm να αντιμετωπίζουμε τα μέλη μιας βιώσιμης οικονομίας όχι ως καταναλωτές αλλά ως πολίτες, συνεπάγεται ότι ο πολίτης οφείλει να γνωρίζει και να είναι ευαισθητοποιημένος σε θέματα βιωσιμότητας, μια και οι επιλογές του θα φέρουν την ευθύνη δράσης ή απραξίας του. Η σχέση αυτή με το περιβάλλον, είναι πρωτίστως οντολογικό θέμα και όχι χρηματοοικονομικό. Είναι μία σχέση όπου ο πολίτης είναι ελεύθερος να καταναλώνει με εγκράτεια. Και είναι ελεύθερος να το πράξει όχι επειδή το ορίζει ο νόμος, αλλά επειδή το επιλέγει.

H αρετή της εγκράτειας στο επίκεντρο της ανθρώπινης επιλογής λοιπόν, ξανά και εσαεί. Όπως περιγράφεται o Ξενοφών στα Απομνημονεύματα, ο Σωκράτης μιλάει στον Αρίστιππο, για την σημασία της εγκράτειας, όπου και χρησιμοποιεί τη γνωστή αφήγηση του Πρόδικου για τη συνάντηση του Ηρακλή με την Αρετή και την Κακία. Εν συντομία, ο μύθος εκτυλίσσεται γύρω από τον ενήλικα Ηρακλή, ο οποίος καλείται να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους, για "το ποιος θα μπορούσε να είναι ο καλύτερος τρόπος ζωής”. Με τα χαρακτηριστικά του ημίθεου, ο ήρωας έχει την δυνατότητα να αποκτήσει ό,τι πραγματικά ήθελε˙ να εξουσιάσει με ευχέρεια το περιβάλλον του ή να κοπιάσει και να κατακτήσει τη δόξα των συνανθρώπων του. Πρώτα μιλάει η Κακία και προσφέρει απλόχερα και αβίαστα "γην και ύδωρ". Όταν παίρνει το λόγο η Αρετή, εξ αρχής αναφέρεται στην εύκοσμη ανατροφή του ήρωα από τους προγόνους του, κάτι που της δίνει την ελπίδα ότι θα την ακολουθήσει.

Οι μύθοι είχαν ανέκαθεν ένα διδακτικό χαρακτήρα, και ως ποιήματα της αρχαιότητας, προσέφεραν συμπυκνωμένη σοφία μέσω των αλληγοριών τους. Στο πλαίσιο αυτό, η κοσμογονία των αρχαίων Ελλήνων ορίζει την Κακία να είναι κόρη της Αυθάδειας, και την Αρετή αδελφή της Ομόνοιας. Το διακύβευμα λοιπόν είναι η σχέση του πρωταγωνιστή με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον του. Ο ενήλικας Ηρακλής, πρέπει να κρίνει όχι από ατομικό συμφέρον αλλά με σύνεση (prudence) και με αντίκρισμα στις αρετές του1. Η έκβαση (λύση) της κρίσης αυτής θα είναι μία ελεύθερη εκλογή και όχι απλά μια απόφαση (ούτως ή άλλως η ίδια η λέξη απόφαση δεν υπάρχει στα αρχαία ελληνικά), η οποία θα φέρει και την ευθύνη της δράσης.

Ο άνθρωπος είναι δέσμιος των αδρανειών του: έχει συνηθίσει σε έναν φαύλο κύκλο αλόγιστης κατανάλωσης, υποκρινόμενος μέσα στη δραματική του άγνοια ότι η ευημερία του πολιτισμού του δεν στοιχίζει τίποτα στο περιβάλλον. Αυτό που πρέπει να αλλάξει είναι η

1 Αυτή η ιδεατή ελευθερία έχει παράδειγμα στην κλασσική αθηναϊκή δημοκρατία: ο Θουκυδίδης που αναφέρει χαρακτηριστικά το αντίστοιχο καύχημα στον Επιτάφιο του Περικλή, ότι οι Αθηναίοι πολίτες επιλέγουν το σεβασμό στους γραπτούς και άγραφους νόμους για να αποφύγουν την αισχύνη κι όχι από φόβο.

νοοτροπία και μάλιστα συλλογικά. Οι στόχοι βιώσιμης ανάπτυξης ζητάνε από τους πολίτες, τις κοινωνίες, και τα κράτη να ομονοήσουν ότι είναι προς τη κοινή και συλλογική ευημερία των πολιτών τους να δημιουργήσουν μια αύξουσα οικονομία κλίμακας με γνώμονα τη διατήρηση του φυσικού κεφαλαίου. Μία προσέγγιση είναι να θέσουμε τον πολίτη, που δεν υπολογίζει το περιβαλλοντικό αντίκτυπο διότι θεωρεί ότι δεν έχει αξία, νόημα, χρησιμότητα, διάθεση ή χρόνο, προ των ευθυνών του. Μόνο ο υπεύθυνος πολίτης μπορεί.

Για να υπάρχει ελπίδα ότι θα επιλέξει το δρόμο της βιώσιμης οικονομίας, ο πολίτης θα πρέπει να είναι καταρχάς συμπεριληπτικά πληροφορημένος για τους κίνδυνους της αλόγιστης κατανάλωσης του φυσικού κεφαλαίου. Να κινηθεί προς μία παραίτηση της παθητικής του στάσης. Να απαιτήσει από τον εαυτό του να είναι πρωταγωνιστής ξανά, και με κριτή τις επόμενες γενιές, να κεντρίσει την ανάπτυξη με την αρετή της εγκράτειας. Μόνο ο ενεργός πολίτης τα καταφέρνει.

Ρίχνοντάς μια τελευταία φευγαλέα ματιά στην αλληγορία της εκλογής του Ηρακλή, μπορούμε να ελπίσουμε ότι τα μέλη μιας οικονομίας που θέλουν να είναι βιώσιμη, θα επιλέξουν βιώσιμες συλλογικές πρακτικές. Χρειάζεται ωστόσο υποστήριξη (πχ οικονομική) καθώς και μια ευκαιρία να αναλογιστεί το κάθε μέλος τον περιβαλλοντικό αντίκτυπο των επιλογών του. Να φτάσει σε ένα αισθητικό αδιέξοδο ώστε να κλονιστεί η καθιερωμένη θέαση της καταναλωτικής σχέσης του απέναντι στο περιβάλλον. Να ανασυντεθεί η αισθητική προτεραιότητα των αποτελεσμάτων των επιλογών του, όχι για να τονωθεί μια άκαρπη συμπάθεια προς το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής, αλλά για να τον φέρει προ των ευθυνών του. Να θυμηθεί ότι είναι ελεύθερος να επιλέξει και να αντιπαλέψει με τις μη βιώσιμες καταναλωτικές του συνήθεις.

Συνεπικουρικά με τα οικονομικά και ηθικά κίνητρα για την επιλογή βιώσιμων πρακτικών, μια ενδιαφέρουσα πρόταση είναι η χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας, η οποία έχει την δυνατότητα να διεισδύει σε καθημερινές πρακτικές με μία ευχέρεια και ένα εύρος διαδραστικότητας όσο καμία άλλη. Σε μη κρίσιμες καταστάσεις λήψης αποφάσεων, να κάνει μια στοχευμένη διάσπαση (disruption), να προσφέρει έναν στιγμιαίο ενδοιασμό, που θα αποτελέσει πρωτογενή αφορμή για έναν απροκατάληπτο προβληματισμό περί βιωσιμότητας. Να δημιουργηθεί ένα κρίσιμο γνωστικό κεφάλαιο ευαισθητοποίησης, το οποίο θα αποτελέσει το έναυσμα για υιοθέτηση βιώσιμων πρακτικών ως αυτονόητες. Να υποβοηθήσει την ανάπτυξη πράσινων δεξιοτήτων (green skills), δεξιότητες δηλαδή, που βοηθούν τις οικονομικές δραστηριότητες να γίνουν πιο βιώσιμες για το περιβάλλον.

Οφείλουμε να περάσουμε το μήνυμα της επιλογής βιώσιμων πρακτικών στις επόμενες γενιές, αλλά και στις μηχανές τεχνητής νοημοσύνης που τώρα με αφέλεια εκπαιδεύουμε μαζικά και που σύντομα θα αποφασίζουν για μάς. Να δείξουμε στα παιδιά μας, μέσω της συμμετοχής και των καθημερινών πρακτικών μας, ότι πραγματικά ενδιαφερόμαστε για τη βιωσιμότητά (τους). Και αυτό δεν θα είναι ούτε το παιδαγωγικά σωστό και περιβαλλοντικά ουδέτερο, ούτε το κοινωνικά αποδεκτό και σύννομο, αλλά είναι το βιώσιμο.

Και επειδή ο τίτλος του άρθρου μιλάει και για ένα ποίημα, να μη λησμονήσουμε τον Οδυσσέα Ελύτη, όπου σε μια στροφή του αριστουργηματικού Έξι και μία τύψεις για τον ουρανό, αποφαίνεται:

"Παρουσία χλόης και νερού στα πόδια μου.

Που θα πει πως υπάρχω."

Πηγές για περαιτέρω μελέτη

∙ Το βιβλίο του Dieter Helm, LEGACY: How to build the sustainable economy, είναι διαθέσιμο open access από τον εκδοτικό οίκο Cambridge University Press. ∙ Ξενοφών. Απομνημονεύματα, Μτφρ. Κ. Βάρναλης. (1939) (διαθέσιμο στην Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα).

∙ Αναφορικά με τα green bonds(πράσινα ομόλογα), κοινωνικά ομόλογα (social bonds), και τα ομόλογα βιωσιμότητας (sustainability bonds): το πλαίσιο και αρχές των ομολόγων αυτών περιγράφονται με τα Green Bond Principles από τον Ιούνιο 2021, του οργανισμού International Capital Market Association (ICMA).

* Ο Αντώνης Παπαργύρης είναι διδάκτωρ Διοικητικής Επιστήμης και Τεχνολογίας, του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Εργάζεται στην Τράπεζα της Ελλάδος με την ιδιότητα του αναλυτή Πληροφοριακών Συστημάτων. Οι απόψεις του συγγραφέα είναι απολύτως προσωπικές και δεν απηχούν κατ’ ανάγκην τις θέσεις της Τράπεζας.