Του Κωνσταντίνου V. Νικολόπουλου

Γιατί δεν είναι τέλειο το δημιούργημα; Γιατί έχουν ατέλειες οι κατασκευές; Γιατί δεν ανταποκρίνονται στα ιδεώδη και έχουν "εργοστασιακά" λάθη, τουλάχιστον στον βαθμό που το, επίσης αποδεδειγμένα, ατελές μυαλό μας αντιλαμβάνεται;

Το άλλοθι της ατέλειας

Κάτι δεν είναι τέλειο by default ώστε να μπορεί να επιλέγει τη δική του διαδρομή, να χαράσσει τον δικό του βιοτικό χάρτη. Κάπως έτσι, για παράδειγμα, θα απαντούσαν κάποια θρησκευτικά δόγματα δικαιολογώντας ανέμελα και με θεολογικό τρόπο την ατέλεια, δίχως να αποδώσουν ευθύνη στον δημιουργό κινδυνεύοντας τοιουτοτρόπως να τον εκθέσουν στη λογική.

Έτσι απλά άραγε μπορεί να αξιολογηθεί η δυσαναλογία, η φθορά, ο θάνατος, η ζημιά, η ανισότητα, η φτώχεια, η δυσλειτουργικότητα,  η γεωγραφική δυσαρμονία, η αδικία,  η "ατυχία" του να μη γεννηθεί κάποιος στο Λουξεμβούργο αλλά στο Αφγανιστάν λογού χάρη. Εάν όντως η φτώχεια, ο πόλεμος, η ανισότητα  θα μπορούσαν να έχουν κάποια αξιωματική υπόθεση και περαιτέρω να σχηματίσουν τη δική τους ηθική τότε η καταστροφή έχει το δικό της οντολογικό άλλοθι.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο προβάλλει και η ελευθερία επιλογής. Όμως, κατόπιν όλων αυτών, έτσι απλά, αξιωματικά, μετά την ασύμμετρη αφετηρία αναπτύσσεται η ατομικότητα και η ευκαιρία.
Μενού καθορισμένων πόρων

Αδιαμφισβήτητα,  πρόκειται για μεγαλειώδες προνόμιο το να μπορεί κανείς να επιλέγει, αρκεί βέβαια να είναι ενεργός. Ο καταναλωτής, για παράδειγμα, δεν αρκεί να έχει μόνο τη βούληση αλλά και την εισοδηματική ικανότητα. Και όσον αφορά τη βούληση, κάποιο "θέλω" είναι πολυπαραγοντικό αποτέλεσμα, που αναδεικνύεται από γνώσεις, πληροφορίες, περιβάλλον, ψυχολογική ιστορία και ισορροπία, βιώματα, εμπειρίες, ορμόνες, νευροδιαβιβαστές ... Κι ολοένα αυξάνονται οι παράγοντες και η στάθμισή τους στον σχηματισμό της επιθυμίας και της προτίμησης κατά τη λήψη αποφάσεων, όσο οι διεπιστημονικές έρευνες εξελίσσονται, αναπτύσσονται και επαληθεύονται κλινικά.

Σε ό,τι αφορά την εισοδηματική ικανότητα το προνόμιο καταργείται όταν το εισόδημα είναι ανεπαρκές για το στοιχειώδες καταναλωτικό πρότυπο και ως προς τον ποσοτικό και ως προς τον ποιοτικό μέσο όρο. Αυτό όμως δεν ισχύει για όλους...ισχύει για κάποιους (την πλειονότητα πιθανά) αλλά και πάλι, ίσως να είναι θέμα επιλογής, θέμα ελευθερίας θα μας πει και θα μας αιτιολογήσει μια ηθική άποψη περί ελευθερίας, ίσως  από τον απόηχο των λόγων του Milton Friedman.

Εντούτοις, η περισσότερο ασφαλής και ταιριαστή στο άτομο επιλογή και λήψη απόφασης προϋποθέτει το γνωστικό και την παιδεία να βρίσκονται σε υψηλό επίπεδο ούτως ώστε να ιεραρχηθούν και να ισορροπήσουν προκειμένου να μην κυριαρχήσουν κατά κράτος άλλοι παρορμητικοί παράγοντες επιλογής όπως η τραυματική εμπειρία, ο οικονομικός αναλφαβητισμός, ο κοινωνικός περίγυρος κ.ά.

Τα επίπεδα βούλησης

Πρώτο επίπεδο είναι το δικαίωμα της επιλογής και απαντάει στο σχήμα "ελεύθερος – σκλάβος". Εδώ προβάλει η αξία της ισότητας, το να μπορείς να έχεις την ίδια ευκαιρία με τον άλλον. Μετά τον φεουδαλισμό, για παράδειγμα, όλοι φαινομενικά λογίζονταν ίσοι. Ωστόσο προέκυψε έντονη ταξική διαστρωμάτωση αποκλεισμού.

Δεύτερο επίπεδο αποτελεί η ενέργεια της επιλογής καθαυτή. Προϋπόθεση η παιδεία, ειδάλλως το επίπεδο αυτό γίνεται περιοριστικός παράγοντας, που όταν ατροφεί καταστρατηγεί και το πρώτο επίπεδο. Θυμίζω στο πρώτο υποθέσαμε ότι δεν υπάρχουν θεσμικά δούλοι.

Στο τρίτο επίπεδο εμφανίζεται το μενού της επιλογής. Οι παρασκευές ως μενού και η εκπροσώπηση – συμμετοχικότητα κατά τον καθορισμό του. Αν αυτό δεν υφίσταται τότε καταλύεται η δημοκρατικότητα. Επομένως, αναδεικνύεται η εξουσία και η ταξιθέτηση. Τότε η αμφιβολία του "μη βολικού" και η δυσφορία θα κινητοποιήσει τον συλλογισμό για τη συνειδητοποίηση και την αυτεπίγνωση εφόσον υπάρχει η παιδεία του δεύτερου σταδίου, ειδάλλως  η ψευδαίσθηση ολοκληρώνεται με το σχήμα "ελεύθερος – επιλέγων - βολική τάξη (κομφορμισμός) - μη ανάγκη ανατροπών".

Σε όλα αυτά τα επίπεδα αναπτύσσεται η επιθυμία, το "θέλω", η βούληση. Η προέλευση της βούλησης και ο μηχανισμός της έχουν γίνει αντικείμενο της φιλοσοφίας, της βιολογίας, της χημείας, των νευροεπιστημών αποτελώντας  πεδίο δυναμικής εξερεύνησης (βλ. ενδεικτικά το πείραμα του Benjamin Libet στη δεκαετία του 1980, το περιοδικό New Scientist, 2008, περί των ερευνών του Τζον Ντίλαν Χέινς, τα νευροοικονομικά, τα εξελικτικά οικονομικά κ.ά.). 

Εδώ, οι πλάνες και οι τεχνικές μηνύουν τη συνδρομή του ορατού χεριού της οικονομικής επιστήμης και του μάρκετινγκ, ως εργαλεία, προς χάριν της απληστίας, των επιχειρηματικών υπερκερδών και του πολιτικού  οφέλους όπως επιβεβαιώνει η εφαρμογή τεχνασμάτων – nudge, τα οποία υπεισέρχονται λαθραία στο γνωστικό πεδίο αποπροσανατολίζοντας στην επιλογή και στη λήψη απόφασης   

Ενώ στον μακρόκοσμο επικρατούν ισχυροί κανόνες και ακαθόριστες τάσεις ώστε το μοντέλο να μοιάζει ντετερμινιστικό μέχρι και προκαθορισμένο, όπως λόγου χάρη η βαρύτητα, η φθορά, ο θάνατος· στον "μεσόκοσμο" της κοινωνίας  οι αναλογίες σχηματίζοντας με κοινωνικά και πολιτικά κριτήρια, με  θεσμούς, με συστήματα παραγωγής και διανομής για την ικανοποίηση των αναγκών των θνητών μελών.

Το μουσαντό και το φίλντισι

Για το καλό του νου και της ψυχής μας, είναι πρωτεύουσας σημασίας να μην πρεσβεύουμε αγόγγυστα πως η δυνατότητα επιλογής ταυτίζεται με την ελευθερία της βούλησης. Ειδικά, εάν η ελευθερία αποτελεί τεχνηέντως πρόσχημα των εκάστοτε πωλητών. Είτε πρόκειται για πωλητές προϊόντων είτε ιδεών· είτε εκ μέρους της θρησκείας, της φιλοσοφίας είτε από την σκοπιά του εμπειρισμού, της θεολογίας αλλά και του ρασιοναλισμού ως προς την συνιστώσα του ιδεαλισμού αλλά και του υλισμού.
  
Τα συστήματα που ευαγγελίζονται και επαγγέλλονται την ελευθερία δεν είναι αναγκαία εκείνα που την προεξοφλούν και την παρέχουν, ειδικά όταν στο όνομα αυτής της αρετής προάγουν την εκμετάλλευση, την έλλειψη της δικαιοσύνης, την επιδέξια καταστρατήγηση των θεσμών και εκμαυλίζουν την ελεύθερη βούληση με την ανισότητα και την αδικία.

Πλανεύοντας την παρόρμηση

Όποιος έχει το δικαίωμα της επιλογής δεν σημαίνει ότι είναι και ελεύθερος ειδικά όταν δεν μπορεί να επιλέξει ή επιλέγει ντετερμινιστικά προκατασκευασμένες για αυτόν επιλογές. Τότε,  η επιλογή μοιάζει με αδιέξοδο, με πεπρωμένο.

Ο Δρ. Κωνσταντίνος V. Νικολόπουλος είναι συγγραφέας, καθηγητής Οικονομικών και Κοινωνικής Πολιτικής.