Οι κοινωνικοί όροι της Κοινής Γεωργικής Πολιτικής

Της Χρύσας Παπαλεξάτου

Η διάρθρωση της απασχόλησης στον αγροτικό τομέα είναι πολύ ιδιαίτερη. Το εργατικό δυναμικό απαρτίζεται από ανεξάρτητους αγρότες (πολλές φορές και από την οικογένειά τους), εργαζόμενους με μόνιμες ή προσωρινές συμβάσεις εργασίας, εργάτες γης που δεν έχουν καθόλου συμβάσεις εργασίας και προσλαμβάνονται "καθημερινά", και από παράνομη απασχόληση. Μεγάλο μέρος του εργατικού δυναμικού αφορά και μετανάστες που συχνά δεν έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες για τα δικαιώματά τους. Χαρακτηριστικό είναι ότι στην ΕΕ το 61,2% του εργατικού δυναμικού στον κλάδο απασχολείται με μορφή "άτυπης/ανεπίσημης εργασίας" (συμπεριλαμβάνονται μεταξύ άλλων στο ποσοστό και οι εργοδότες που αυτοαπασχολούνται άτυπα και τα μέλη της οικογένειας- για περισσότερες λεπτομέρειες βλ.δεδομένα).

Πέρα από τις επισφαλείς συνθήκες εργασίας, σύμφωνα με τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας (Δ.Ο.Ε.), η ενασχόληση με γεωργικές εργασίες συνδέεται άμεσα με κινδύνους υγείας, καθώς σχετίζεται μεταξύ άλλων με εκτεταμένη χρήση χημικών, έκθεση σε καιρικές συνθήκες, χρήση επικίνδυνων γεωργικών εργαλείων και μηχανημάτων. Η πανδημία ενέτεινε ακόμη περισσότερο τις συζητήσεις για την ασφάλεια των εργατών στον κλάδο, καθώς τα μέτρα προστασίας της υγείας των εργαζομένων ήταν ανεπαρκή. Τόσο στα χωράφια, αλλά και σε πολλές μονάδες επεξεργασίας τροφίμων, οι εργάτες εργάζονταν σε κοντινή απόσταση, χωρίς προστατευτικό εξοπλισμό, θέτοντας σε κίνδυνο την υγεία τους ενώ σε κάποιες περιπτώσεις ζούσαν και όλοι μαζί χωρίς καμία δυνατότητα κοινωνικής αποστασιοποίησης. Τέλος, ο γεωργικός τομέας ήρθε πρόσφατα αντιμέτωπος με τις σωρευτικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, τον πόλεμο στην Ουκρανία, τις αυξημένες τιμές ενέργειας και των λιπασμάτων. Τα παραπάνω, οδηγούν και σε πιέσεις των μισθών των εργατών γης (οι οποίοι είναι παραδοσιακά χαμηλοί).

Πώς σχετίζονται όλα αυτά όμως με τις επιδοτήσεις της Κοινής Γεωργικής Πολιτικής; Η ΚΓΠ αποτελεί διαχρονικά μία από τις μεγαλύτερες δαπάνες του κοινοτικού προϋπολογισμού. Σήμερα, μεγάλο μέρος των κονδυλιών της ΚΓΠ (270 δις. ευρώ για το τρέχον Πολυετές Δημοσιονομικό πλαίσιο) εξακολουθεί και καταβάλλεται για την υποστήριξη του εισοδήματος των αγροτών . Όλα τα παραπάνω, οδηγούν τους κοινωνικούς εταίρους και τα συνδικαλιστικά όργανα των αγροτών να επισημαίνουν επανειλημμένα την ανάγκη για βελτίωση των συνθηκών εργασίας στον κλάδο και τη σύνδεση των χρηματοδοτήσεων της ΕΕ με κοινωνικές προϋποθέσεις.

Όπως συζητήθηκε σε προηγούμενο άρθρο, τον Ιούνιο του 2021, τα θεσμικά όργανα της ΕΕ έκαναν ένα σημαντικό βήμα εισάγοντας την κοινωνική αιρεσιμότητα στη μεταρρύθμιση της Κοινής Γεωργικής Πολιτικής (ΚΓΠ). Το νέο μέτρο κοινωνικής αιρεσιμότητας απαιτεί από τους αγρότες να ακολουθούν συγκεκριμένα κοινωνικά και εργασιακά πρότυπα προκειμένου να λαμβάνουν τις επιδοτήσεις της ΚΓΠ. Συγκεκριμένα, με βάση την Οδηγία 2019/152 που αφορά τις διαφανείς και προβλεπόμενες συνθήκες εργασίας, μεταξύ άλλων πρέπει να διασφαλίζεται ότι η γεωργική απασχόληση θα υπόκειται σε σύμβαση εργασίας και οι οροί απασχόλησης πρέπει να παρέχονται γραπτώς σε αυτή τη σύμβαση. Σύμφωνα με την οδηγία 89/391/ΕΟΚ πρέπει μεταξύ άλλων να διασφαλίζεται ότι ο εργοδότης θα λαμβάνει τα απαραίτητα μέτρα για την ασφάλεια και την υγεία των εργαζομένων. Τέλος, πρέπει να τηρούνται και τα πρότυπα με βάση τις ελάχιστες προδιαγραφές ασφάλειας και υγείας για τη χρησιμοποίηση εξοπλισμού εργασίας (2009/104/ΕΚ).

Όταν δεν τηρείται η νομοθεσία, οι εθνικές αρχές μπορούν να μειώσουν –ή και να σταματήσουν– τις επιδοτήσεις. Η Γαλλία, η Ιταλία και η Αυστρία εφαρμόζουν την κοινωνική αιρεσιμότητα στο πλαίσιο της ΚΓΠ ήδη από φέτος, και έως το 2025 είναι υποχρεωτικό να ακολουθήσουν οι υπόλοιπες χώρες της ΕΕ.

Παρότι αυτή η σύνδεση του προϋπολογισμού με τις συνθήκες εργασίας θεωρείται από τους κοινωνικούς εταίρους ως ένα ισχυρό επίτευγμα για την προάσπιση των κοινωνικών δικαιωμάτων ήδη υπάρχουν σημαντικά σημεία κριτικής. Η εφαρμογή των κυρώσεων και η συχνότητα των επιθεωρήσεων αποτελούν εθνικές αρμοδιότητες και στα περισσότερα κράτη μέλη υπάρχουν ελλείψεις τόσο προσωπικού όσο και πόρων στους εθνικούς ελεγκτικούς φορείς. Ένα δεύτερο ζήτημα, είναι ότι λόγω του γεγονότος ότι οι έλεγχοι παραμένουν στα χέρια των κρατών μελών υπάρχουν έντονοι προβληματισμοί για μια πιθανή άνιση επιβολή προστίμων ανάμεσα στις χώρες. Ένα ακόμα σημείο κριτικής σχετίζεται με τη χρονική υστέρηση μεταξύ του ελέγχου και της μείωσης των επιδοτήσεων. Όπως αναφέρει ο Joseph Lechner πρόεδρος του Οργάνου εκπροσώπησης των Εργοδοτών Επαγγελματικών Αγροτικών Οργανώσεων στην ΕΕ (GEOPA-COPA), στη Γαλλία ένας έλεγχος το 2024 θα μπορούσε να οδηγήσει σε μειώσεις των επιδοτήσεων μέχρι και δύο χρόνια αργότερα. Για αυτούς του λόγους η Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Συνδικάτων Τροφίμων, Γεωργίας και Τουρισμού καλεί την Επιτροπή να συνεργαστεί με τους κοινωνικούς εταίρους και τα κράτη μέλη για την ανάπτυξη ενός συντονισμένου συστήματος κυρώσεων στην ΕΕ και προτείνει μια κοινή Ευρωπαϊκή οδηγία που θα ορίζει τα ελάχιστα πρότυπα για τις επιθεωρήσεις εργασίας και τους μηχανισμούς καταγγελιών.

Με τις παραβιάσεις των θεμελιωδών δικαιωμάτων εργασίας να είναι χρόνιες και βαθιά ριζωμένες κατά μήκος της αλυσίδας εφοδιασμού των αγροτικών προϊόντων, αδιαμφισβήτητα η κοινωνική αιρεσιμότητα είναι ένα αποφασιστικό βήμα της ΕΕ για να βελτιωθούν οι συνθήκες εργασίας σε έναν από τους πιο επισφαλείς τομείς της Οικονομίας. Για να αποτελέσει όμως καταλύτη αλλαγών είναι απαραίτητη η αποτελεσματική εφαρμογή της. Αυτή παραμένει η επόμενη μεγάλη πρόκληση καθώς απαιτείται πολιτική πρωτοβουλία στο εσωτερικό των κρατών μελών και ενδεχομένως περαιτέρω συντονισμός σε Ευρωπαϊκό επίπεδο.

* Η Χρύσα Παπαλεξάτου είναι Υπότροφος της Ερευνητικής Έδρας Α. Γ. Λεβέντη στο Παρατηρητήριο Ελληνικής & Ευρωπαϊκής Οικονομίας του ΕΛΙΑΜΕΠ