Η βεβαιότητα της κρατικής αποτυχίας

Του Γιάννη Νικολή

Στην, καλά κρατούσα, Ελληνική Σοβιετία το κάθε "Δημόσιο” που είναι απλά κρατικό τελεί υπό καθεστώς πλήρους ασυλίας. Η κρατική (τη λένε και Δημόσια) εκπαίδευση είναι η επιθυμητή "διότι αλλιώς τα παιδιά των φτωχών δεν θα μορφώνονται”. Η κρατική υγεία (τη λένε και Δημόσια) είναι απολύτως απαραίτητη "διότι διαφορετικά ο κόσμος θα πεθαίνει στους δρόμους”. Ο κρατικός σιδηρόδρομος (τον λένε ΟΣΕ) είναι η λύση "διότι διαφορετικά τα κέρδη των επιχειρήσεων θα σκοτώνουν τα παιδιά μας και στους (σιδηρο)δρόμους”. Το ποιος πληρώνει για όλες αυτές τις κρατικές δομές και υπηρεσίες κανείς δεν το αναφέρει.

Οι κολεκτιβίστικες αυτές αντιλήψεις που καθαγιάζουν το κάθε κρατικό (που το ονομάζουν καταχρηστικά δημόσιο) είναι οι αντιλήψεις που κυριαρχούν στα μυαλά των Ελλήνων πολιτών. Στην ουσία κανείς δεν αμφισβητεί αυτές τις απόψεις, η ελληνική κοινωνία τις δέχεται ως a priori ισχύουσες. Είναι η Ιδεολογία της. Και μ’ αυτή την έννοια πορεύεται σε μια πορεία φθοράς μέχρι την επόμενη χρεοκοπία ή την επόμενη πυρκαγιά ή την επόμενη σύγκρουση τρένων...

Μοιάζει με τον αλκοολικό που νομίζει ότι απλώς πίνει "κοινωνικώς” ένα ποτάκι... και φυσικά οδηγεί... και με μεγάλη ταχύτητα.

Το πρόβλημα, δηλαδή, είναι η άγνοια του γεγονότος ότι δεν υπήρξαν επιτυχημένες κρατικές επιχειρήσεις ούτε επιτυχημένοι κρατικοί οργανισμοί. Είναι επίσης αδύνατον να υπάρξουν. Το άρθρο μάλιστα στοχεύει να "αποδείξει” αυτή την παραδοχή ότι δηλαδή δεν μπορούν να υπάρξουν επιτυχημένοι κρατικοί οργανισμοί ή επιχειρήσεις.

Και για να μην πάμε μακριά ας αναλογιστούμε τα blue Jeans ως παντελόνια καθημερινής χρήσης στον επάρατο καπιταλισμό που αποτελούσαν είδος εξαιρετικής πολυτέλειας στον υπάρξαντα σοσιαλισμό. Είναι γνωστό στους παλαιότερους τι μπορούσαν να "προσφέρουν” ένα blue Jean και ένα καλσόν όταν εμπορεύονταν στη μαύρη αγορά των σοσιαλιστικών παραδείσων και μάλιστα σε ανθρώπους που ζούσαν στις καταπληκτικές κοινωνίες της ισότητας... Εκεί που η πορνεία είχε εκμηδενιστεί...

Προφανώς οι κομισάριοι καθοδηγητές κάπου κατάλαβαν το πρόβλημα και δεν είχαν κανένα λόγο να μην προσφέρουν αυτό το είδος ένδυσης στους "υπέρτερους” σοβιετικούς πολίτες. Αποφάσισαν να φτιάξουν σχετικά εργοστάσια και παρήγαγαν κάποιου είδους blue Jeans. Έλα όμως που οι σοσιαλιστικοί άνθρωποι δεν τα προτιμούσαν και πρόσφεραν ό,τι είχαν (και το κορμί τους ακόμη) για τα τρισάθλια καπιταλιστικά μπλουτζινάκια. 

Τι είχε συμβεί; Μα προφανώς η ποιότητα των υφασμάτων, ο σχεδιασμός τους και η αισθητική τους ήταν πολύ χαμηλής ποιότητας σε σχέση με τα καπιταλιστικά. Όποιος φορούσε αυτά τα καπιταλιστικής κατασκευής αισθανόταν σίγουρα ότι φορούσε κάτι καλύτερο και κομψότερο και γι’ αυτό τα προτιμούσαν αφήνοντας στα αζήτητα τα σοσιαλιστικής κατασκευής. Κάτι ανάλογο έγινε με κάθε είδους προϊόν της υπέρτερης "σοσιαλιστικής” παραγωγής. Μόλις έβγαιναν στον ανταγωνισμό δεν είχαν καμιά τύχη λόγω ποιότητας, χρηστικότητας και αισθητικής.

Στην ελληνική πραγματικότητα, τώρα, όποιες εταιρείες ανέλαβε το κράτος είχαν την ίδια τύχη. Οι παλαιότεροι μπορούν να θυμηθούν την "Πειραϊκή Πατραϊκή” όταν την ανέλαβε το κράτος αλλά και την πιο πρόσφατη ΕΛΒΟ υπό κρατική διοίκηση. Μπορεί κανείς να ανατρέξει και στον Οργανισμό Ανασυγκρότησης Επιχειρήσεων του ΠΑΣΟΚ όπου υπήρχε η αντίληψη της εξυγίανσης χρεοκοπημένων επιχειρήσεων υπό κρατική διοίκηση. Φυσικά όλες κατέρρευσαν, αλλά τα μέλη του προσωπικού τους έγιναν κρατικοί (τους λένε και δημόσιους)  υπάλληλοι.

Όμως γιατί αποτυγχάνει το κράτος; Και γιατί είναι δεδομένο ότι θα αποτυγχάνει; Και γιατί κατά την έννοια αυτή δεν λειτουργεί ο σοσιαλισμός;

Η απάντηση αφορά πολλούς λόγους, τρεις βασικούς εκ των οποίων θα περιγράψουμε εδώ.

O πρώτος λόγος είναι το γεγονός ότι σ’ έναν κόσμο χωρίς κίνητρα και προσδοκίες βελτίωσης των συνθηκών ζωής και χωρίς κλιμακώσεις αμοιβών ανάλογα με την αξία της εργασίας δεν υπάρχει λόγος για κανέναν να δουλέψει περισσότερο και αποδοτικότερα. Και γιατί να δουλέψει περισσότερο και αποδοτικότερα; To πολύ πολύ να πάρει κάποιο πριμ χωρίς αξία ή κανένα σταχαναβίτικο* βραβείο που όμως θα τον αφήσει στην ίδια θέση από άποψη συνθηκών ζωής. Οι σοσιαλιστικοί πολίτες φρόντιζαν να εργάζονται για τον εαυτό τους όσο μπορούσαν και εκεί βέβαια η παραγωγικότητά τους ήταν μεγάλη. Και τούτο παρά τις ακραίες ποινές που προβλέπονταν για όσους  εργάζονται για προσωπικό συμφέρον και όφελος. 

Ο δεύτερος λόγος είναι ότι σε έναν κόσμο όπου όλοι υποχρεώνονται να σκέπτονται με τον τρόπο που ορίζει το κόμμα ή το καθεστώς η καινοτομία, η εξέλιξη, οι αλλαγές δεν είναι ζητούμενο για τους ανθρώπους και τις δομές του κράτους πατερούλη. Ζητούμενη είναι η υπακοή στους καθοδηγητές.  Και για να μην πάμε μακριά ας ρίξει κανείς μια ματιά στα πρόσωπα των ηγεσιών ακόμα και των σύγχρονων Ελλήνων κολεκτιβιστών. Ας αναλογιστεί κανένας πόσο μπορούν να δεχτούν διαφωνίες ή να αμφισβητήσουν τις Μαρξιστικές γραφές. Πόσο στη διάρκεια της "πρώτης φοράς αριστερά” τόλμησαν να πουν όσα πραγματικά σκέφτονταν διάφοροι εξ αυτών. Και όταν κάποιος τολμάει να πει τις "γνήσιες” κολεκτιβίστικες αλήθειες αλλά και να αναδείξει την αριστερή αισθητική τότε φαίνεται το αποτρόπαιο πρόσωπο της αριστεράς...

Το γεγονός ότι η πρωτοτυπία στη σκέψη, οι νέες συλλήψεις και οι καινοτομίες "απαγορεύονταν” στον υπαρκτό σοσιαλισμό ήταν καθοριστικής σημασίας. Αν οι άνθρωποι έλεγαν τις σκέψεις τους ελεύθερα προφανώς θα κατέληγαν σε φυλακές ή σε στρατόπεδα αναμόρφωσης... Οπότε άσε καλύτερα...

Όμως όταν κάποιος μαθαίνει να μην σκέπτεται καθώς οι "αποκλίνουσες” σκέψεις είναι ιδιαιτέρως επικίνδυνες, η "μη σκέψη” δεν μένει μόνο στα περί πολιτικής φιλοσοφίας. Επεκτείνεται παντού. Έτσι μετά από κάποια χρόνια από την εγκαθίδρυση του σοσιαλστικού καθεστώτος καμιά καινούργια ανακάλυψη και καινοτομία δεν πρόσφερε ο σοσιαλιστικός άνθρωπος εκτός κάποιων εξαιρέσεων.

Και θα πει κάποιος, ισχύουν όλα αυτά για τη σύγχρονη αριστερά; Ισχύουν πλήρως είναι η απάντηση. Παρατηρήστε όλους τους αριστερούς καθοδηγητές πόσο είναι διαθέσιμοι να συζητήσουν υπό την προϋπόθεση ότι η άποψή τους δεν είναι εκ των προτέρων ισχύουσα. Πόσο επιχειρούν να απαξιώσουν με σκληρούς χαρακτηρισμούς τον κάθε διαφωνούντα μ’ αυτούς (ακροδεξιός, φασίστας, ρατσιστής, κ.ά.). Είναι οι ενδείξεις της δυσανεξίας τους στη διφωνία και την απόκλιση. 

O τρίτος λόγος αφορά το ατελέσφορο του κρατικού σχεδιασμού. Μια επιχείρηση που στοχεύει μεταξύ των άλλων στα κέρδη θα επιχειρήσει τον σχεδιασμό της παραγωγής ορθολογικά και αποτελεσματικά. Αν δεν της "βγει” θα χρειαστεί να κάνει αλλαγές… Τι όμως μπορεί να κάνει ένα κράτος όταν στοχεύει στην παραγωγή παντελονιών ή σιδηροδρομικών υπηρεσιών. Μα προφανώς να δημιουργεί στρατιές άχρηστων εργαζομένων και κυρίως άχρηστων δομών. Άλλωστε οι σχετικές επιτροπές που θα καθορίσουν τα οργανογράμματα των επιμέρους δομών θα ανατεθούν σε κάποιους γραφειοκράτες και φυσικά θα προστεθούν πάντα και διάφοροι μηχανισμοί ελέγχου, επιτροπές, ελεγκτές, κ.α… Στο τέλος η κάθε κρατική υπηρεσία κυνηγάει την ουρά της...

Είναι δυνατόν άλλωστε το κράτος να μην έχει έλεγχο των υπηρεσιών του; Ασφαλώς και όχι, εδώ διακυβεύεται  η κρατική αξιοπιστία όπως στο δυστύχημα των Τεμπών...

Αυτοί οι τρεις λόγοι, μεταξύ πολλών άλλων, είναι που οδήγησαν τους ανθρώπους των σοσιαλιστικών παραδείσων να αποσυρθούν από την εργασία και την παραγωγή.  Το διατύπωσαν μάλιστα καθαρότατα:

 -Κάνουν ότι μας πληρώνουν και προσποιούμαστε ότι εργαζόμαστε. 

Ας αναλογιστούμε τώρα και τους Έλληνες κρατικούς υπαλλήλους. Τι λόγους έχουν να εργαστούν περισσότερο και αποδοτικότερα; Στην ουσία κανέναν. Τα παραπάνω  χρήματα θα τα πάρουν όχι βέβαια δια της ποιοτικής τους εργασίας. Κανείς δεν νοιάζεται γι’ αυτήν. Τα επιπλέον χρήματα (που συνήθως παίρνουν)  θα τα δώσει ο εποπτεύων υπουργός με κάποια σχετική (μεταμεσονύκτια) τροπολογία στη βουλή. Και θα τα δώσει για να εξασφαλίσει την επανεκλογή του. Και από πού θα προέλθουν αυτά τα χρήματα; Μα από τους άγρια φορολογούμενους παραγωγικούς πολίτες οι οποίοι δεκαετίες τώρα στο σοβιετικό Ελλαδιστάν αποδέχονται τη λεηλασία τους για να υπάρχουν χρήματα να διαχειρίζεται το σπάταλο και αδηφάγο ελληνικό κράτος...

Εν κατακλείδι θα λέγαμε ότι η κρατική υπαλληλία βρίσκεται σ’ ένα περιβάλλον που "μισεί” την καινοτομία, τις αλλαγές, την εξέλιξη. Ταυτόχρονα διεκδικεί για τον εαυτό της καλές αμοιβές σ’ ένα περιβάλλον ιδιαίτερα ασφαλούς εργασίας αδιαφορώντας για τις υπηρεσίες που παρέχει. Είναι ακριβώς αυτό το μέρος του πληθυσμού που δια του μεγέθους του και της ισχύος του ανεβοκατεβάζει τις κυβερνήσεις και το οποίο διαχρονικά χαϊδεύεται από όλα τα κόμματα. 

Είναι δυνατόν μ’ αυτά τα δεδομένα να υπάρξουν αποτελεσματικές και ποιοτικές κρατικές υπηρεσίες;  Προφανώς και όχι. 

Όπως σ’ όλο τον κόσμο το μεγάλο κράτος είναι πλήρως αναποτελεσματικό, σπάταλο και αδηφάγο. Το μεγάλο κράτος στην Ελλάδα έχει τις δικές του καταβολές και ιδιαιτερότητες όπως και σε κάθε χώρα με μεγάλο κράτος. Οι απαρχές του μεγάλου ελληνικού κράτους ανάγονται ήδη στην περίοδο του αγώνα, των κλεφτών και αρματολών, για τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους. Όποιες όμως και να είναι οι απαρχές του η αποτυχία του είναι δεδομένη. Η ιστορία και τα εμπειρικά δεδομένα βοούν. Τα όσα αναφέρθηκαν είναι μικρό μέρος των επιχειρημάτων που "πιστοποιούν” τη δεδομένη κρατική αποτυχία.

Και ενώ όλα τα παραπάνω είναι πασιφανή ούτε καν συζητούνται στον δημόσιο διάλογο. Στη χώρα της σοβιετικής φαιδράς πορτοκαλέας κάθε τι κρατικό είναι και καθαγιασμένο. Οι πάντες ομνύουν στην "οικοδόμηση” ενός κράτους που θα φροντίζει και θα προστατεύει τον πολίτη κι’ ας έχει αποδειχτεί πάμπολλες φορές ότι οι κρατικές δομές και υπηρεσίες, μαζί μ’ όλα τα άλλα "κακά" τους, είναι πανάκριβες, χαμηλής ποιότητας και πάντα αναποτελεσματικές.

Στο τέλος τέλος, όμως, είναι ένα θέμα των παραγωγικών πολιτών να δέχονται την αφαίμαξή τους προκειμένου το κράτος να μοιράζει "δίκαια” τα δικά τους χρήματα…   

* Σταχάνωφ: Ήρωας της Σοσιαλιστικής Εργασίας στην πάλαι ποτέ ΕΣΣΔ.

** O Γιάννης Νικολής είναι Ψυχίατρος, Ψυχαναλυτής Ομάδας, Διδάκτωρ Ψυχιατρικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Το 2019 ίδρυσε  και έκτοτε διευθύνει το "ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ & ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ" έχοντας εγκαταλείψει την κρατική υγεία.