H ένοχη αρκούδα

Του Κωνσταντίνου V. Νικολόπουλου

Φανταστείτε μια τεράστια διαδήλωση και ταυτόχρονα μια αντιδιαδήλωση σε κάποια φαρδιά λεωφόρο ή ακόμα πιο παραστατικά σε ένα τεράστιο Κολοσσαίο. Υποστηρικτές του ιδιωτικού κι εκείνοι του δημόσιου τομέα αντιπαραθέτουν οπαδικά συνθήματα με όρους που ξεπηδούν από τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της απόλυτης κυριαρχίας κάθε πεδίου.

Λέξεις με βαρύ περιεχόμενο ηχούν συγχρονισμένα όπως αγορά, ευημερία, διορθώσεις, αποτελεσματικότητα, αδικία, πρόνοια, φτώχεια, αναλγησία, φροντίδα, εξυπηρέτηση, αδιαφορία. Άραγε, σε ένα πιθανό κουίζ, θα μπορούσατε να αποδώσετε την αντιστοίχιση των όρων στην εκάστοτε πλευρά; Όχι, δεν μπορείτε, κι αν ακόμα θεωρείτε ότι εύκολα το απαντήσατε, κάποιος άλλος κοντά ή μακριά σας θα σας διαψεύσει με τη δική του απάντηση.

Μια παράταιρη σύγκρουση σε επίπεδο νοημάτων αλλά απόλυτα πραγματιστική από σκοπιά συμφερόντων και πιθανής ιδεολογίας. 

Και στον όρο"συμφέρον", πέρα από το όφελος, συγκαταλέγεται η ζημιά και η ευθύνη της.

Μανιχαϊσμός και αναγωγή στην αρχέγονη πάλη ανάμεσα σε καλό και κακό, λες και οι δυο αυτές καταστάσεις υπάρχουν στη φύση, ξεχνώντας πως είναι ένα απόλυτα ανθρώπινο κατασκεύασμα νοηματοδότησης.

Βέβαια, όσο συγκλίνει κανείς στην προσωπική του ζωή του και στην καθημερινότητα, το άχθος μεγεθύνεται και το δράμα είναι δυσβάσταχτο. Ο ορίζοντας γεγονότων, λογικά, στενεύει. Ο κόπος, ο πόνος, η θλίψη, ο φόβος και η απώλεια καταλαμβάνουν το σώμα και το νου.

Τα πράγματα και τα ζώα δεν έχουν ευθύνη. Ευθύνη, έχουν μόνο οι άνθρωποι ως σχεδιαστές, ως κατασκευαστές, ως διαχειριστές, ως δάσκαλοι, ως γονείς, ως πολιτικοί, ως καθοδηγητές.

Ευθύνη, έχουμε όλοι μας αλλά ως άτομα. Και ως ομάδες, ως συλλογικότητες έχουμε διασπορά της ευθύνης με προβολή πάλι στα φυσικά και όχι στα νομικά πρόσωπα. Τα νομικά πρόσωπα είναι μορφώματα, αποτέλεσμα του έργου μας και όχι υπαίτια καθώς εκφράζουν απόλυτα τη βούληση και τις ενέργειές μας.(Βλ.σχετικά"A Behavioral Theory of the Firm, Richard M. Cyert, James G. March”, 1963).

Επομένως, εμείς έχουμε ευθύνη και επ’ ουδενί οι κατασκευές μας!

(Αλληγορική μυθοπλασία): Η αρκούδα, το ντέφι και ο παράς

Ο θρύλος μιλούσε για την ιστορία μιας αρκούδας κάπου στα Καρπάθια. Πριν πολλά χρόνια, σε κάποια ορεινή πλαγιά υπήρχε ένα χωριό φημισμένο για την εύρωστη και άοκνη αρκούδα του, η οποία μοίραζε τη δύναμή της σε όλους τους χωρικούς είτε στο χωράφι είτε στο κουβάλημα των ξύλων αλλά και στη μεταφορά οικοδομικών υλικών. Το τεράστιο ζωντανό είχε εξημερωθεί πάππου προς πάππον και οι χωρικοί συνεισέφεραν στην τροφή του, έτσι, προαιρετικά, χωρίς νόμο, δίχως διάταγμα, δίνοντας απλώς ανταμοιβή καθώς αναγνώριζαν με ευγνωμοσύνη τη συμβολή του στον κόπο τους. Η σχέση αυτή διατηρήθηκε για πολύ καιρό έως ότου ένας διορατικός χωρικός έπεισε τους συγχωριανούς του ότι ξοδεύουν πολλά σε σχέση με όσα κερδίζουν από το ζώο. Συνεπώς, θα μπορούσαν με ελάχιστη αμοιβή να απολαμβάνουν τις υπηρεσίες τής αρκούδας αλλά και να την "αξιοποιούν" τα μονότονα βράδια που κουρασμένοι έπλητταν στο άχαρο και μουντό, μετά το δειλινό, χωριό εφόσον η αρκούδα απλώς καθόταν ανεκμετάλλευτη!

Έτσι κι έγινε! Ο χωρικός διορίστηκε ιδιοκτήτης της αρκούδας αναλαμβάνοντας την τροφή της, ενώ την εκπαίδευσε κατάλληλα και μάλιστα την έφερνε βράδυ παρά βράδυ και κάθε Σαββατοκύριακο στο μοναδικό καπηλειό του χωριού. Εκεί, με ένα ντέφι έκανε την αρκούδα να χορεύει κωμικά και να μιμείται αδέξια κινήσεις ξακουστών ηθοποιών. Ωστόσο, οι συνδαιτυμόνες κατάφεραν να γελούν, στερημένοι ανέκαθεν από θέαμα. Στην αρχή το ντέφι γέμιζε χρήματα με όσα είχαν ευχαρίστηση οι θαμώνες - χωρικοί, όμως η ζήτηση τα Σαββατοκύριακα έφερε το εισιτήριο. Το δρώμενο το απολάμβαναν όλο και λιγότεροι, που ήταν σχετικά οι πιο εύρωστοι οικονομικά και η παράσταση γινόταν ολοένα ακριβότερη. Έτυχε πάνω κάτω να είναι οι ίδιοι που μοιράζονταν την πρωινή βοήθεια της αρκούδας εφόσον, όπως ήταν επόμενο, η συμβολή της δεν αρκούσε πλέον για όλους. Το υψηλότερο τίμημα μπορούσε να διατηρήσει την αρκούδα στη δούλεψη κάποιου περισσότερες μέρες στερώντας την κατανομή της στους φτωχότερους. Μέχρι τότε ο κάθε νοικοκύρης οργάνωνε τη δουλειά του έχοντας συναίσθηση και των εργασιών του συγχωριανού του, τώρα όμως η δομή άλλαξε με βάση τη διαθεσιμότητα του μέσου.

Πέρασε καιρός και η πάλαι ποτέ διαθέσιμη για όλους αρκούδα δούλευε αποκλειστικά για λίγους και εκλεκτούς τα πρωινά, ωστόσο το καλλιτεχνικό της βραδινό ρεπερτόριο στέρεψε και έγινε βαρετό κι ολοένα λιγόστευαν οι θαμώνες στο καπηλειό.

Ο οξυδερκής διαχειριστής της, όντας επαγγελματίας αρκουδιάρης διέδωσε ότι το θέαμα αναβαθμίζεται σε κάτι που δεν είχαν ματαδεί. Το ερχόμενο Σάββατο θα έκοβε επί τόπου τα δάχτυλα της αρκούδας. Ζωντανό θέαμα μιας ακραίας κατάστασης! Το αδιαχώρητο εκείνη τη βραδιά στο καπηλειό. Όντως ο αρκουδιάρης πραγματοποίησε όσα υποσχέθηκε. Η αρκούδα κομματιαζόταν κάθε Σάββατο και πλέον εξουθενώθηκε και δεν ήταν σθεναρή ώστε να βοηθάει στις δουλειές του χωριού. Ο αρκουδιάρης λοιπόν ξεφτίλιζε την αρκούδα και το κοινό γελούσε και την χλεύαζε. Ωστόσο, με τον καιρό, ο κόσμος εξοργίστηκε, λοιδόρησε και κατηγόρησε την αρκούδα θεωρώντας την υπεύθυνη για τη χαμηλή παραγωγή και τα ανιαρά Σαββατοκύριακα, πιέζοντας τον αρκουδιάρη να βρει άλλη "βέλτιστη" λύση.

Ο θρύλος συνεχίζεται με διαφορετικές επακολουθίες. Αλλού λέγεται πως τελικά το χωριό γέμισε αρκουδιάρηδες με ιδιόκτητες αρκούδες, αλλού ότι λίντσαραν και λιθοβόλησαν θανάσιμα την αρκούδα ή ότι το χωριό μαράζωσε και αφανίστηκε ολοσχερώς.

Η ιστορία διαδίδεται με διαφορετικό επίλογο ανάλογα με τον αφηγητή. Παραδόξως, σε κάθε κατακλείδα των εκδοχών τής ιστορίας, έφταιγε η αρκούδα!
"[...] Ο θρίαμβος της βίας είναι θρίαμβος της αυτοκαταστροφής", Ευγ. Ιονέσκο.

Ο αρκουδιάρης μισούσε την αρκούδα αλλά σ' αυτόν ανέθεσαν την επίβλεψή της• εντούτοις ο ίδιος κατάφερε να συνεγείρει το πλήθος εναντίον της, όταν πλέον την κατάντησε άχρηστη αφότου, ωστόσο, ανέβαινε θεαματικά στην καμπούρα της και την πετσόκοβε με το αζημίωτο!

Νηστική και κομματιασμένη η αρκούδα ήταν άχρηστη και δικαιολογημένα ξέπεσε στη λύπηση!

Αν ξεκινήσαμε ήδη την κριτική, τότε μην παραβλέψουμε στην απόδοση ευθύνης, τους χωρικούς που δεν λογάριασαν και παραχώρησαν την εξουσία, στο ξεκίνημα της ιστορίας. Ωστόσο, οποίος κι αν ευθύνεται μόνο η αρκούδα δε φταίει! Η αρκούδα δεν είναι αυτόβουλο πρόσωπο αλλά ήταν υπό εντολή και στη δούλεψη άλλων.

Επανερχόμενοι στη διαδήλωση και στο Κολοσσαίο των οπαδών:

Χρειαζόμαστε το αποτελεσματικό δημόσιο γιατί είναι η πάγια έκφραση της αλληλεγγύης απέναντι στον αναγκαίο μας ατομικισμό. Άραγε ποια δαιμόνια υπήρχαν στο μυαλό των αρκουδιάρηδων διαχειριστών που έφεραν το κακό; Το δημόσιο, το κράτος, όπως και η αρκούδα είναι τεχνητά πρόσωπα προκειμένου να τους αποδώσουμε αόριστη ευθύνη και ανάθεμα. Υπάρχουν φυσικά πρόσωπα, ομάδες και αρκουδιάρηδες. Δεν είναι συνετό επομένως ο λύκος να φυλάει τα πρόβατα και στη σφαγή να ευθύνεται το κοπάδι.

Τουλάχιστον εάν αποφασίσουμε να ψοφήσει η αρκούδα ας γνωρίζουμε ποιος έφταιγε και για ποιους λόγους τη σκότωσε! Το να υπάρχει ή όχι η αρκούδα στη δούλεψή μας, είναι θέμα επιλογών προσώπων και εκπροσώπων, ορθού συλλογισμού, επομένως ζήτημα πολιτικό άρα θέμα όλων μας. 

Θέλουμε να μην υπάρχει; Θέλουμε να υπάρχει; Η διακύβευση είναι πως αν την λοιδορήσουμε να γνωρίσουμε την ιστορία και την αξία της αρκούδας για να έχουν ασφαλή γνώση όσοι στο μέλλον βρεθούν μπροστά σε πρόβλημα επιλογών ή σε αδιέξοδο και θα κληθούν να αποφασίσουν για τη δική τους ευημερία!

"Πιστεύω ότι δεν μπορούμε να καταλάβουμε τίποτα από την ιστορία, και κυρίως από την ιστορία των ημερών μας, χωρίς τη μελέτη των δαιμόνων.", Ευγένιος Ιονέσκο.

Όσοι κόπτονται να αναλάβουν ρόλο αρκουδιάρη το κάνουν όντως για το κοινό καλό; Αν ναι, ας διακρίνουμε αυτούς από τους απατεώνες που μισούν τα ζώα εκτός κι αν ούτε εμείς, ως κριτές, ενδιαφερόμαστε για το κοινό καλό οπότε ας σιωπήσουμε!

Είναι αναγκαίο για την πνευματική μας ισορροπία και το μέλλον μας να μην συνδιαλεγόμαστε με απαίδευτους, με προσηλυτιστές συμφερόντων και οπαδούς. Είτε δε γνωρίζουν είτε υποκρίνονται και εθελοτυφλούν.

Δεν υπάρχει καμία δόση ηθικολογίας σε όλα αυτά. Ικανοποίηση αναγκών και καταστολή βίας και πόνου στο αχώρητο, στο αδυσώπητο. Αυτό είναι το ζητούμενο δίχως την απληστία.

Εντούτοις έχουμε συνηθίσει να μην επιλέγουμε με κριτήριο την αποδοτικότητα και το κοινό όφελος, που είναι αλληλένδετο με το ατομικό μας κυρίως, γιατί με ανώριμο τρόπο γινόμαστε είτε οπαδοί είτε αποσκοπούμε στη μέγιστη μερίδα προς όφελος μας. Είμαστε ατομιστές και εγωκεντρικοί!

Δεν μπορεί ο διαχειριστής της αρκούδας να μην είναι τουλάχιστον φιλόζωος!

Δεν μιλάω ως εραστής της αγάπης και τα τοιαύτα. Αναμφίβολα! Αλλά πρωτίστως πρέπει να μου αρέσει αυτό που κάνω όταν ζητάω την έγκριση για να το διαχειριστώ, να έχω πειστικό όραμα για να το βελτιώσω και όχι να είναι το μέσον του οφέλους μου. Έτσι, στην πιθανή αποτυχία, η ανικανότητα και όχι ο πρότερος δόλος ας είναι το στοιχείο της κριτικής και της αυτοκριτικής μας. Επειδή αυτό χωράει βελτίωση!

"Νάτη η εποχή των Δολοφόνων", Aρθούρος Ρεμπώ.

* Ο Δρ. Κωνσταντίνος V. Νικολόπουλος είναι συγγραφέας, καθηγητής Οικονομικών και Κοινωνικής Πολιτικής.