Ας μιλήσουμε για τις ανεξάρτητες αρχές

Του Λέανδρου Ρακιντζή

Με αφορμή το πολιτικό ζήτημα που προέκυψε από την αποκάλυψη των τηλεφωνικών υποκλοπών και την εμπλοκή σε αυτή της προβλεπόμενης από το Σύνταγμα Ανεξάρτητης Αρχής Διασφάλισης Απορρήτου Επικοινωνιών (Α.Δ.Α.Ε) επανήλθε στο προσκήνιο της δημοσιότητας το γενικότερο ζήτημα των Ανεξάρτητων Αρχών, η επιλογή της ηγεσίας τους, η υποχρέωση λογοδοσίας, τα πεπραγμένα τους και οι σχέσεις τους με άλλους θεσμούς και υπηρεσίες.

Οι ανεξάρτητες αρχές είναι θεσμοί αγγλοσαξονικής προέλευσης, που καλούνται να καλύψουν ελλείμματα του Κράτους σε κάποιους ιδιαιτέρως διακριτούς τομείς της Δημόσιας Διοίκησης, που είτε λόγω δυσλειτουργιών είτε λόγω εγγενών δυσχερειών από παρεμβάσεις πολιτικών και άλλων κέντρων συμφερόντων είτε λόγω του ότι πρόκειται για πρωτοεμφανιζόμενα πεδία, δεν μπορούσαν οι υπάρχοντες διοικητικοί μηχανισμοί να τα διαχειριστούν.

Το έργο αυτό ανατέθηκε από τον Συνταγματικό ή κοινό νομοθέτη σε ανεξάρτητους διοικητικούς σχηματισμούς, που άρχισαν να θεσπίζονται σταδιακά στη χώρα μας πριν 30 περίπου χρόνια, πολλές φορές χωρίς να καλύπτουν ουσιώδη ανάγκη, αλλά για να μπορέσει το σύστημα να κάνει διορισμούς και δαπάνες χωρίς τους ενοχλητικούς περιορισμούς του Συντάγματος ή του ν.2190/1994 ή να δημιουργήσει άλλοθι έναντι εξωτερικών ή εσωτερικών πιέσεων για τη λύση κάποιου προβλήματος.

Τα μέλη των ανεξάρτητων αρχών απολαμβάνουν προσωπικής και λειτουργικής ανεξαρτησίας οι δε εκτελεστές πράξεις τους μόνο δικαστικά μπορούν να προσβληθούν. Η ίδρυση και λειτουργία των ανεξαρτήτων αρχών διέπονται από τους ιδρυτικούς τους νόμους, αλλά για αυτές, που προβλέπονται από το Σύνταγμα και ονομάζουμε συνταγματικές, είναι επαυξημένης ισχύος. Τα μέλη των διοικήσεων των συνταγματικών ανεξαρτήτων αρχών επιλέγονται από τη διάσκεψη των προέδρων της Βουλής, των δε απλών και από την πολιτική ηγεσία με θητεία ορισμένου χρόνου που μπορεί να ανανεωθεί

Τα μέλη των διοικήσεων των ανεξαρτήτων αρχών δεν είναι κυβερνητικά πρόσωπα και δεν ακολουθούν την τύχη των κυβερνήσεων επί των οποίων διορίστηκαν, αλλά αποτελούν πολιτικές επιλογές, αρκετές φορές κατόπιν συμβιβασμού μεταξύ πολιτικών δυνάμεων. Σύμφωνα με το νόμο πολιτικά πρόσωπα δεν μπορούν να επιλεγούν σαν μέλη συνταγματικών Α.Α. μολονότι στο παρελθόν έγιναν κάποιες σκέψεις να τοποθετηθούν πολιτικά πρόσωπα εν αποδρομή. 

Υπάρχουν πέντε συνταγματικά κατοχυρωμένες ανεξάρτητες αρχές, οι οποίες λογοδοτούν κάθε χρόνο στην Επιτροπή Θεσμών της Βουλής και δημοσιεύουν εκθέσεις πεπραγμένων, που αναρτούν στο διαδίκτυο. Σαφώς οι Α.Α. αυτές απετέλεσαν καινοτομία, κάλυψαν τομείς και προσφέρουν έργο, που δεν θα μπορούσαν οι αντίστοιχες δημόσιες υπηρεσίες να προσφέρουν, αλλά δημιουργούν και κάποιες αντιστάσεις στο κυβερνητικό έργο, που αναγκάζει την εκάστοτε κυβέρνηση να τις υπερφαλαγγίζει νομοθετικά με πρόσφατο παράδειγμα την ΑΔΑΕ για το θέμα των υποκλοπών. Γενικά καμιά κυβέρνηση δεν ανέχεται έλεγχο στο κυβερνητικό της έργο, άλλες όμως αντιδρούν με αυτοσυγκράτηση και άλλες ριζικά, όπως με την προηγούμενη κυβέρνηση που με τη νομοθετική μείωση του ορίου ηλικίας των μελών των συνταγματικών Α.Α. αντικαταστάθηκαν σχεδόν όλα τα παλιά μέλη.

Υπάρχουν είκοσι οκτώ μη συνταγματικά κατοχυρωμένες Α.Α. και συνεχώς ιδρύονται άλλες παρά την πίεση των θεσμών για τη μείωσή τους. Μετά το σιδηροδρομικό δυστύχημα των Τεμπών αποκαλύφθηκε, ότι από το 2010 είχε συσταθεί Ρυθμιστική Αρχή Σιδηροδρόμων, που δεν την γνώριζε κανένας, γιατί λόγω υποστελεχώσεως δεν παρήγε έργο και πρόσφατα με τον ν. 5014/2023 η Αρχή αυτή καταργήθηκε και στη θέση της ψηφίστηκε η σύσταση του νέου Εθνικού Οργανισμού Διερεύνησης Αεροπορικών και Σιδηροδρομικών Ατυχημάτων και Ασφαλείας Μεταφορών, ο οποίος παραμένει ανενεργός γιατί δεν έχει στελεχωθεί. Αυτός είναι ο λόγος που ο Υπουργός Συγκοινωνιών με απόφαση του συνέστησε ad hoc επιτροπή για τη μελέτη του σιδηροδρομικού προβλήματος με αφορμή το δυστύχημα των Τεμπών.

Ως μνημονιακή υποχρέωση είχε συσταθεί νομοπαρασκευαστική επιτροπή για τη μελέτη του θεσμικού πλαισίου λειτουργίας των Α.Α., τη μείωση του αριθμού των και την τύχη των υπολοίπων, αλλά το σχέδιο νόμου δεν παραδόθηκε ποτέ.

Πιστεύω, ότι κατόπιν του δυστυχήματος των Τεμπών δημιουργείται μια ευκαιρία να ξεκαθαρίσει το τοπίο των Ανεξαρτήτων Αρχών και να παραμείνουν όσες προσφέρουν ουσιαστικό έργο. Η πιο νευραλγική Α.Α. είναι η Εθνική Αρχή Διαφάνειας (ΕΑΔ), που ιδρύθηκε από την παρούσα κυβέρνηση με συγχώνευση του ΓΕΔΔ και άλλων ελεγκτικών σωμάτων, που προσφέρει μεν έργο, αλλά δεν γίνεται ευρέως γνωστό λόγω εσωστρέφειας. Σύμφωνα με το πόνημα του τέως Διευθυντή του Υπουργείου Οικονομικών Γ. Μπούτου "Παιχνίδι με το Σύστημα" πολλά επιμορφωτικά σεμινάρια μπορεί να είναι πλασματικά, μήπως η ΕΑΔ πρέπει να διερευνήσει αυτεπάγγελτα τα σεμινάρια του Σταθμάρχη Λάρισας;

Η επιτυχής λειτουργία κάθε Α.Α. εξαρτάται από την επιτυχή επιλογή της ηγεσίας της με αξιοκρατικά και όχι πολιτικά κριτήρια και δεν πρέπει η επιλογή αυτή να χρησιμοποιείται για κομματικά μικροσυμφέροντα ή πολιτικά παιχνίδια ή ως πράξη επιβραβεύσεως, γιατί τότε Α.Α. χάνει την αξιοπιστία της.

Δύο όμως είναι τα προβλήματα, που πρέπει να επιλυθούν: α) η διασφάλιση της ανεξάρτητης λειτουργίας των Α.Α. και κυρίως η ανάληψη πρωτοβουλίας για ενέργεια χωρίς άνωθεν εντολή και β) η λογοδοσία μετά ή άνευ συνεπειών, που εμφανίζονται ως αντίθετες έννοιες. Η ανεξαρτησία, που προέρχεται από την εσωτερική κατάσταση του ατόμου, για να εκδηλωθεί κατά την εκτέλεση της υπηρεσίας χρειάζεται όχι μόνο τη δέουσα νομική κάλυψη, αλλά τη συνειδητή άσκηση της εκ μέρους του συνόλου των εργαζόμενων σε αυτή και είναι υποχρέωση της ηγεσίας της Α.Α. να δημιουργήσει αυτή τη συνειδητότητα. Σε κάθε περίπτωση όμως για τα μέλη που προσφέρουν είναι αρκετή η αναγνώριση και ή επιδοκιμασία του Δήμου και των σοφιστών σύμφωνα με το ποίημα του Κ. Καβάφη, που κάποιες Α.Α. για κάποια χρονικά διαστήματα και με άξιες ηγεσίες το πέτυχαν.

Σαφώς κάποιες Α.Α. που δεν παράγουν αξιόλογο έργο πρέπει να καταργηθούν ή συγχωνευθούν και να δημιουργηθούν κάποιες άλλες, όπως στον αθλητισμό, διαχείριση πνευματικών δικαιωμάτων, διάσωση διατηρητέων ακινήτων, κοινωφελών ιδρυμάτων κλπ, αλλά χρειάζεται σωστή μελέτη για τη λειτουργικότητα του νέου θεσμού και κυρίως σωστή επιλογή προσώπων ηγεσίας. Γίνεται συζήτηση για τη συμμετοχή συνταξιούχων δικαστών στις Α.Α., για την οποία πιστεύω ότι η μέχρι τώρα συμμετοχή τους ήταν επωφελής και πρέπει να συνεχισθεί, αλλά με την επιφύλαξη να μην πρόκειται περί αντιπαροχής.

* Ο Λέανδρος Τ. Ρακιντζής είναι Αρεοπαγίτης ε.τ.