Προβληματισμοί για το μέλλον από μια κηδεία που ανήκει στο χθες

Του Νίκου Κασκαβέλη 

Η κηδεία του πρώην βασιλιά Κωνσταντίνου προκάλεσε πλήθος σχολίων, σκέψεων και συναισθημάτων. Όπως ήταν άλλωστε και αναμενόμενο, αφού στην Ελλάδα, οποιαδήποτε σχετική αναμόχλευση ιστοριών από το ταραγμένο παρελθόν, πάντοτε γινόταν φορτισμένα. Σήμερα δεν ζήσαμε αυτά. Τα παλαιά πάθη ξεθύμαναν. Κι αυτό γιατί έχουν δοθεί οριστικές απαντήσεις για τα κρίσιμα ερωτήματα της τότε εποχής, που δεν έχουν πλέον απολύτως καμία επικαιρότητα. Τα πολιτικά διακυβεύματα του τότε, όμως, ως κατηγορήματα σήμερα, εξακολουθούν να αποτελούν για πολλούς τα "εύκολα" διαβατήρια για την τοποθέτησή τους στην πολιτική γεωγραφία: Ένας όψιμος και απολύτως ακίνδυνος/”risk free” αντιμοναρχισμός σήμερα (μιλώ μόνο για τις περιπτώσεις που ξεπερνούν το μέτρο της έντασης, διεκδικώντας απλώς προσοχή), φαντάζει σε κάποιους παράσημο δημοκρατικότητας, ενώ ένας γραφικός και ανεδαφικός "φιλοβασιλικός" λόγος, δήθεν τονίζει την πίστη σε πιο "ρομαντικά" ιδεώδη και συντηρητικές αρχές με βαθύ παρελθόν. 

Ανάλογα λοιπόν με την τοποθέτηση του καθένα, οι σκέψεις και τα συναισθήματα αυτά θα ήταν αρκετά διαφορετικά. Και για το κυρίως θέμα, αυτό που απασχόλησε τον τόπο για δεκαετίες, είναι εξαντλημένο από κάθε πλευρά. Η Βασιλεία υπήρξε ένα κεφάλαιο της χώρας, ως ξενόφερτη επιβολή, είχε την όποια συμμετοχή της στα δρώμενα, παρήλθε όμως οριστικά. Πλέον ανήκει στην επιστήμη της Ιστορίας, να την κρίνει με καθαρή και ανεπηρέαστη ματιά. Υπάρχουν όμως άλλες, δευτερεύουσες παρατηρήσεις που έχουν κάποια αξία.

Το όλο σκηνικό και ιδίως η κάλυψή του, επενδύθηκε με μια επιτηδευμένη "αίγλη". Έγινε με όρους επικοινωνιακούς και ενός ιδιότυπου "γκλάμουρ". Η δε υπερβολή που μας χαρακτηρίζει σε τέτοιες περιπτώσεις, έκανε το "γκλάμουρ" αυτό να αγγίζει κάποιες στιγμές τα όρια του φτηνού επαρχιωτισμού. Όχι πως το γεγονός καθαυτό, με την επίσκεψη πλήθους εν ενεργεία εστεμμένων από άλλες χώρες, δεν δικαιολογούσε κάλυψη. Αλλά η απροκάλυπτη "δίψα" ή ο κρυμμένος θαυμασμός για τη διαχεόμενη χλιδή που περιβάλλει όλη αυτή την... εναλλακτική πραγματικότητα, δεν προσέφερε (όπου συνέβη) στην πραγματική ενημέρωση. Απλά διεκδίκησε μερίδιο στον διεθνή ανταγωνισμό παραγωγής (ή παρακολούθησης από την κλειδαρότρυπα) παρόμοιων ειδήσεων και πλάνων. Μεταξύ του διάσημου CROWN και άλλων παρόμοιων σειρών ή την κηδεία της Ελισάβετ και την ενθρόνιση του Καρόλου και τις οικογενειακές τους ίντριγκες, κάπου σφηνώθηκε και η δική "μας" εκδοχή, που είχαμε να δούμε από το μακρινό 1964 και τον τότε γάμο του τεθνεώτος. 

Όλα όσα είδαμε, ευπρεπή είναι η αλήθεια, προσομοίαζαν σε γεγονότα που προσγειώθηκαν στην τρέχουσα καθημερινότητα σαν μέσα από χρονοκάψουλα. Έννοιες και σύμβολα άλλων εποχών και άλλων συμφραζομένων. Ξεχασμένα κάτω από τόνους σκόνης, αλλά και φόρτισης. Κι όσο και αν η ανάμνηση της φόρτισης αυτής βρήκε αφορμή να βγει για λίγο στην επιφάνεια (όσο και αν δεν έχει πλέον αληθινό κοινωνικό υπόβαθρο για να εκδηλωθεί) με τα πέριξ και τα προεόρτια της κηδείας, η κυρίως τελετή και όσα ακολούθησαν πιο πολύ ενέπιπταν σε όλο αυτό το στοιχείο κοσμικότητας και διεθνούς jet set. Χωρίς όμως αυτού του είδους το marketing να είναι ουδέτερο πολιτικά.

Αυτή η εν γένει χλιδή και πολυτέλεια που περιβάλλει διεθνώς τον θεσμό δεν είναι περιστασιακή ή τυχαία. Είναι απολύτως εγγενής και έχει σαφή στόχευση: Την άσκηση γοητείας σε κάποιο μέρος του εκάστοτε πληθυσμού και την επιβολή, δι’ αυτής, γοήτρου και κύρους που συνεπάγονται τελικά την πίστη και υποτέλεια. Τη δε χλιδή την αποδίδουν οι "απλοί" άνθρωποι όχι στον θεσμό καθαυτό, αλλά ευθέως στα πρόσωπα που τον ενσαρκώνουν, σαν να τη δικαιούνται αυτονόητα από τη γέννησή τους και δια παντός. Γι’ αυτό και παραμένουν πιστοί τους για μακρά χρονικά διαστήματα, σαγηνευμένοι από αυτήν την προβαλλόμενη ισχύ, που προσλαμβάνει σχεδόν μεταφυσικά χαρακτηριστικά. Από τη μία εκείνοι, οι "γαλαζοαίματοι", με τη "θεϊκή" δήθεν καταγωγή ή εύνοια, οι ευγενείς και εμπνεόμενοι από ανώτερα ιδανικά, συνδεόμενοι εξ αίματος με της τύχες της όποιας πατρίδας και από την άλλη "εμείς", οι ταπεινής καταγωγής, οι "αυτονοήτως κατώτεροι". 

Ήρθε βεβαίως η Δημοκρατία και δικαίως τα συνέτριψε αυτά, στέλνοντάς τα εκεί που ανήκουν. Στα χρονοντούλαπα άλλων εποχών. Οι άνθρωποι δε νοείται βέβαια να διακρίνονται σε ευγενείς και μη, παρά έχουν όλοι την ίδια αξία και τις ίδιες προοπτικές (ιδεατά). Στην πορεία της όμως η Δημοκρατία αυτή, εδώ και διεθνώς, στο δρόμο της διαρκούς της ωρίμανσης και της εμβαθυνόμενης εμπέδωσης και εφαρμογής, καλό είναι να παίρνει και εκείνη μαθήματα, όπου τις προσφέρονται. Μαζί της κι εμείς, τα αναγκαία συστατικά, της. Γιατί ακριβώς ποτέ δεν πρέπει να επαναπαυόμαστε και να τα θεωρούμε όλα δεδομένα. Η κατάκτηση μιας λειτουργούσας Δημοκρατίας, μπορεί να επιβεβαιώθηκε στιγμιαία, αλλά παραμένει μια συνεχής και επίπονη διαδικασία, ιδίως όσον αφορά στην ολοένα και υψηλότερου βαθμού απόλαυσή της. 

Από τα πολλά που θα μπορούσα να επισημάνω θα εστιάσω στο θέμα των συμβόλων και της θεσμικότητας. Αν κάτι αναδύθηκε από όλη αυτήν την τελετή και την παρέλαση εστεμμένων, είναι ακριβώς η εμμονική επιμονή σε αυτά τα στοιχεία. Η επένδυση στη δύναμη των συμβόλων και των συμβολισμών και η απαρέγκλιτη τήρηση κανόνων, που απορρέουν αλλά και ενισχύουν αυτούς τους θεσμούς. Ανέκαθεν οι άνθρωποι είχαν ανάγκη να οικοδομούν θεσμούς και να συνδέονται μαζί τους. Να τους υπηρετούν στη συνέχεια, όχι από στενό συμφέρον, αλλά πιστεύοντας πως έτσι πραγματώνουν βαθύτερα, δικά τους στοιχεία. Πως έτσι ενώνονται με άλλες Αρχές, μη υπαγόμενες στη φυσική φθορά και την καθημερινότητα. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη θεσμών, συμβόλων και της τελετουργικής τους αυτονομίας, γιατί έτσι νιώθει πως ανακτά έναν έλεγχο επάνω στην παντοδυναμία της φύσης και της νομοτελειακής του φθοράς. Χτίζει έτσι τελικά έναν Μύθο, ευρύτερο από τη συγκυρία, μέσα στον οποίο ζει την πεπερασμένη ζωή του και της δίνει ευρύτερο σκοπό. 

Αυτή είναι και η βαθύτερη σημασία τους, πέραν του κύρους, της ισχύος και της αίγλης που προβάλλουν, στοιχεία απαραίτητα για την όποια εξουσία προκειμένου να επιβάλει την αποδοχή και νομιμοποίησή της. Οι Βασιλικοί Οίκοι τα γνωρίζουν αυτά, αιώνες τώρα, και τα φυλάσσουν ως τα "Άγια των Αγίων". Ξέρουν πως δίχως τους είναι χαμένοι από χέρι. Στην εποχή της ταχύτητας και του ευτελούς, μόνο η διατήρηση, ακόμη κι ως απόηχου, ενός μέρους του Μύθου του παρελθόντος, μπορεί να τους κρατήσει, έστω τεχνητά, στη ζωή. Οι Δημοκρατίες, με την παρόρμηση ενίοτε της συναίσθησης της δύναμής τους, δεν είναι πάντοτε τόσο προσεκτικές με αυτά. Οι πολίτες παίρνουν πολλά ως δεδομένα και δεν τα διαφυλάσσουν όπως τους πρέπει. Η θεσμικότητα και ο σεβασμός σε σύμβολα και διαδικασίες, δεν θα έπρεπε να υπολείπεται στις προηγμένες Δημοκρατίες. Όχι φυσικά σε βαθμό που να υπονομεύει βασικές της αρχές ή να καταντά κενός τύπος, αλλά με τη λογική και την "ιερότητα" του κοινού αγαθού. 

Οι ΗΠΑ για παράδειγμα έχουν επιτύχει σε μεγάλο βαθμό κάτι ανάλογο. Ο Πρόεδρός τους, έχει ενσωματώσει σε μεγάλο βαθμό τις έννοιες και τους συμβολισμούς προγενέστερων μοναρχών. Συνδέεται ευθέως με τη χώρα και χαίρει γενικότερου σεβασμού, μετά την εκλογική του νίκη. Μελανό σημείο οι πρόσφατες αμφισβητήσεις του Προέδρου Τραμπ, αλλά χαρακτηριστικές πχ όλες οι προγενέστερες ομιλίες αποδοχής ήττας, όσων αποτύγχαναν. Μετά τις εκλογές, όλοι υπό τον ίδιο Πρόεδρο. Στη Γαλλία επίσης, που έχει θεμέλιο του πολιτεύματος τη "λαϊκότητα", έχουν επιτύχει να εμφυσήσουν αυτήν την αίγλη και το σεβασμό στους θεσμούς τους, ξεκινώντας από τα ίδια τα κτίρια και προχωρώντας στο τελετουργικό. Στην Ελλάδα και αλλού, οι θεσμοί αυτοί (Πρόεδρος, Πρωθυπουργός), έχουν μεν το κύρος που τους προσδίδει η ισχύς του αξιώματος, εξαρτούν όμως σε μεγάλο βαθμό την ευρύτερη αποδοχή τους από την κομματική προτίμηση του καθένα. Ο θεσμός δεν κείται αυτονόητα εκτός της καθημερινής φθοράς και μπορούμε να θυμηθούμε πχ τα έκτροπα στην παρέλαση Θεσσαλονίκης το 2011. 

Οι σύγχρονες Δημοκρατίες δεν έχουν να φοβηθούν από κατάλοιπα του χθες. Αντίθετα, έχουν πολλές σύγχρονες προκλήσεις να αντιμετωπίσουν. Στη διαρκή τους προσπάθεια όμως, καλό είναι να θυμούνται και τα διαχρονικά σημαντικά. Εκείνα που συνδέουν τους ανθρώπους μεταξύ τους αλλά και με το φαινόμενο της διακυβέρνησης και να μην παρασύρονται σε μια διαρκή ισοπέδωση και απομυθοποίηση των πάντων, που έστω και παροδικά, δημιουργεί αντανακλάσεις ψευδών "οάσεων" που έρχονται να καλύψουν ποικίλα κενά. Στις "έξυπνες" εποχές στις οποίες υποτίθεται πως εισερχόμαστε, δεν χωρούν τέτοιες αυτοϋπονομευτικές συμπεριφορές.Οι επιτήδειοι πάντα καιροφυλακτούν. Σε όσους προτάσσουν μια ασπόνδυλη εκδοχή μιας "έξαλλης" δημοκρατίας, μπορούμε να αντιτάσσουμε μια πιο σπουδαγμένη εναλλακτική, αν μη τι άλλο, περισσότερο ανθεκτική. 

* Νίκος Κασκαβέλης, Δικηγόρος (ΜΔΕ, MSc)