Του Γιώργου Μανάλη 

Ένα νέο μοντέλο εργασίας αναδύθηκε μέσα από την πανδημία. Η ανάγκη να κρατηθούν οι αποστάσεις, να αποφευχθεί ο συγχρωτισμός των εργαζομένων αλλά ταυτόχρονα να διατηρηθεί και η παραγωγική δραστηριότητα οδήγησε στην επέκταση και εδραίωση της εργασίας από το σπίτι. Φαίνεται πως η πανδημία έδωσε ώθηση σε μεταβολές οι οποίες μπορεί να πάρουν μόνιμο χαρακτήρα αλλάζοντας ριζικά το εργασιακό τοπίο. 

Πριν την πανδημική κρίση ένα μικρό ποσοστό των εργαζομένων δούλευε από απόσταση. Εργαζόμενοι σε τηλεφωνικά κέντρα, τηλεφωνικές πωλήσεις και γενικότερα στην παροχή υπηρεσιών που δεν απαιτεί φυσική παρουσία. Η εικόνα όμως άλλαξε ριζικά με το ξέσπασμα της πανδημίας. Σύμφωνα με τον Nick Bloom, καθηγητή οικονομικών στο πανεπιστήμιο του Στανφορντ, μέσα σε δύο χρόνια πανδημίας συντελέστηκε μια αύξηση του ποσοστού εργαζομένων από το σπίτι (στις ΗΠΑ), η οποία με τα προ κρίσης δεδομένα θα έπαιρνε 30 χρόνια να πραγματοποιηθεί. 

Το φαινόμενο της τηλεργασίας έλαβε μεγάλες διαστάσεις στις αναπτυγμένες οικονομίες. Σύμφωνα με έρευνα του ΟΟΣΑ, στη Γαλλία, τη Μεγάλη Βρετανία και την Αυστραλία, το ποσοστό του εργατικού δυναμικού που εργάστηκε από απόσταση το 2020 έφτασε το 47%. Ωστόσο, η αλλαγή αυτή αφορούσε κυρίως επιχειρήσεις πληροφορικής, τεχνολογίας, εκπαίδευσης, τεχνικών και χρηματοοικονομικών υπηρεσιών. Οι μεγάλες επιχειρήσεις (με εργατικό δυναμικό άνω των 250 ατόμων) οδήγησαν την εξέλιξη του φαινομένου σημειώνοντας σταθερά υψηλότερα ποσοστά, ενώ το προφίλ των εργαζομένων που δούλεψαν από το σπίτι ήταν υψηλών δεξιοτήτων και εκπαίδευσης. Ακόμα και ανάμεσα στις δυτικές οικονομίες όμως υπήρξε μεγάλη ετερογένεια στην υιοθέτηση του μέτρου. Μέσω ηλεκτρονικών ερωτηματολογίων, το Ευρωπαϊκό Ίδρυμα για τη Βελτίωση των Συνθηκών Διαβίωσης και Εργασίας (Eurofound) παρουσιάζει μία εικόνα της εξέλιξης της τηλεργασίας στην ήπειρο. Κάποιες οικονομίες (Φινλανδία, Βέλγιο, Ολλανδία) αντέδρασαν άμεσα, με άνω του 40% των ερωτηθέντων εργαζόμενων να ξεκινάει εργασία από το σπίτι τον Απρίλιο/Μάιο 2020. Άλλες χώρες (Ρουμανία, Σλοβενία, Ελλάδα) προσαρμόστηκαν αργά, με λιγότερο από 25% των εργαζόμενων να ξεκινάει την τηλεργασία την ίδια περίοδο. Στο σύνολό της όμως, η Ευρωπαϊκή Ένωση προσαρμόστηκε γρήγορα και αποτελεσματικά κατά τη διάρκεια των πρώτων δύο χρόνων της πανδημίας. Ο ευρωπαϊκός μέσος όρος εργαζομένων από το σπίτι αυξάνεται από 36% σε 44% κατά την περίοδο Απριλίου/Μαΐου - Ιουνίου/Ιουλίου 2020. Ενώ το ποσοστό αυτό συνεχίζει να βρίσκεται ψηλά ακόμα και τον δεύτερο χρόνο της πανδημίας, στο 42% για τον Φεβρουάριο/Μάρτιο 2021. Η χώρα μας στη μελέτη του Eurofound βρίσκεται χαμηλότερα από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, μεταφέροντας μόλις το ⅓  των συμμετεχόντων σε εργασία από το σπίτι τον Φεβρουάριο/Μάρτιο 2021.

Αναμφίβολα η εργασία από το σπίτι εγείρει και προβληματισμούς. Πολλά είναι τα παράπονα που έρχονται από εργαζόμενους γονείς. Σαφώς και δεν έχουν όλοι την πολυτέλεια του απομονωμένου γραφείου μέσα στο σπίτι, όπου μπορούν απερίσπαστοι να εργαστούν, πόσο μάλλον όταν την ίδια στιγμή πρέπει να παρέχουν φροντίδα σε μικρά παιδιά. Επίσης έχει παρατηρηθεί πως το εργασιακό ωράριο λόγω της απόστασης συχνά υπόκειται σε μία ελαστικότητα χωρίς διακριτά όρια αρχής και τέλους, με πολλούς εργαζόμενους  να καλούνται να ανταποκριθούν εκτός ωρών και ημερών εργασίας. Παρά τις όποιες δυνατότητες παρέχει πλέον η τεχνολογία, δύσκολα αντικαθίσταται η αποτελεσματική συνεργασία και ο συντονισμός που φέρει η άμεση επαφή των εργαζόμενων. ‘Ενα υγιές εργασιακό περιβάλλον αποτελεί κι ένα χώρο κοινωνικοποίησης ο οποίος συμβάλλει στην ανάπτυξη των ανθρωπίνων σχέσεων ειδικότερα σε περιόδους εκτεταμένης απομόνωσης όπως αυτή της πανδημίας. Ίσως όμως το σημαντικότερο όλων είναι η δημιουργία εργαζομένων δύο ταχυτήτων, αυτών που δύνανται να εργαστούν από απόσταση και αυτών που λόγω φύσης του επαγγέλματος αδυνατούν, με τους τελευταίους να μην έχουν τη δυνατότητα επιλογής αλλά και να υπόκεινται σε υγειονομικούς κινδύνους που τόσο εμφατικά κατάδειξε η πανδημική κρίση.    

Η εργασία από το σπίτι βρίσκει το εργασιακό τοπίο σε μία περίοδο ανακατάταξης, τα απανωτά lockdown, η αβέβαιης διάρκειας επανέναρξη της οικονομικής δραστηριότητας, το φαινόμενο της μεγάλης παραίτησης επιβάλλουν στην αγορά εργασίας έναν ασταθή βηματισμό ψάχνοντας το νέο σημείο ισορροπίας. Ωστόσο, φαίνεται πως όλοι οι εμπλεκόμενοι παράγοντες διαθέτουν τα κατάλληλα κίνητρα για περαιτέρω υιοθέτηση και επέκταση της εργασίας από απόσταση. Με την επικράτηση νέων μεταλλάξεων, επιστήμονες και κυβερνήσεις προτάσσουν την τηλεργασία ως μέτρο περιορισμού της μετάδοσης. Οι εργοδότες διαπιστώνουν πως η παραγωγικότητα αν δεν αυξάνεται σίγουρα δεν πλήττεται από την τηλεργασία (ο Nick Bloom  σε έρευνα του το 2020 βρίσκει πως ένα 85% των εργαζομένων από το σπίτι ήταν τουλάχιστον όσο παραγωγικοί ήταν και πριν, ενώ η Gascoigne αναφέρει πως το 71% των ερωτηθέντων βρετανικών επιχειρήσεων δήλωσαν πως δεν υπήρξε έλλειμμα παραγωγικότητας λόγω της τηλεργασίας - με 33% αυτών να δηλώνουν πως η παραγωγικότητα αυξήθηκε). Τέλος οι εργαζόμενοι μέσω της τηλεργασίας αποκτούν πρόσβαση σε μία διεθνή αγορά εργασίας με περισσότερες ευκαιρίες, όπου η τοποθεσία όπως και η μετακίνηση από και προς την εργασία παύει να αποτελεί περιορισμό (χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του ιδιότυπου virtual brain drain στην Τουρκία, όπου πλήθος εργαζομένων σε εταιρείες τεχνολογίας, λόγω της οικονομικής κατάστασης, βρίσκουν εργασία σε ξένες εταιρείες αιχμής ενώ παραμένουν στη χώρα τους).  

Είναι μάλλον απίθανο με το τέλος της πανδημίας να κατισχύσει μία πλήρης εφαρμογή της τηλεργασίας κατά την οποία το σύνολο του εργατικού δυναμικού, στους τομείς που καθίσταται δυνατό, να εργάζεται από απόσταση. Πρόσφατα ευρήματα δείχνουν πως οι εργαζόμενοι είναι θετικοί σε μία υβριδική έκδοση του μέτρου. Ο Bloom στα τελευταία στοιχεία από τα ηλεκτρονικά ερωτηματολόγια που αναλύει με την ερευνητική του ομάδα διαπιστώνει πως το 49,5% των εργαζομένων που εργάστηκαν από το σπίτι τους για κάποιο χρονικό διάστημα εν μέσω πανδημίας, θα προτιμούσαν με το τέλος αυτής να υιοθετήσουν ένα υβριδικό μοντέλο με 3 μέρες στο γραφείο και 2 μέρες στο σπίτι. Βρισκόμαστε μπροστά στη γέννηση ενός φαινομένου που πρόκειται να αλλάξει ριζικά τη σχέση του υποκειμένου με τον εργασιακό του χώρου αλλά και να επηρεάσει μια σειρά παραγόντων που σχετίζονται με αυτό (π.χ., τόπος κατοικίας, τιμές ακινήτων, μέσα μεταφοράς). Είναι ακόμα πολύ νωρίς για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων, ωστόσο εάν πραγματωθεί αυτή η αλλαγή στον τρόπο που σκεφτόμαστε τον εργασιακό χώρο, αναμφίβολα θα αποτελέσει μία από τις μεγαλύτερες τομές που έφερε η πανδημία.  

* Ο κ. Γιώργος Μανάλης είναι Μεταδιδακτορικός Ερευνητής, Υπότροφος της Ερευνητικής Έδρας Α. Γ. Λεβέντη, Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής & Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ)