Το Έπος του ’40: Τί απέμεινε από τη μεγάλη στιγμή;

Του Γιώργου Ι. Κωστούλα

Λένε ότι η ιστορία είναι συχνά άδικη προς ορισμένα ιστορικά γεγονότα. Τρανταχτό παράδειγμα το Έπος του ’40. Αρκούντως συναισθηματικά, έως και συγκινητικά, τα όσα θα διαβάσετε παρακάτω, υπηρετούν ακριβώς αυτό το ιστορικό αναπάντητο: Πώς, δηλαδή, ένα δημιούργημα μιας στιγμής ανεπανάληπτης, ένα φαινόμενο, ψυχολογικά και ιστορικά απροσδόκητο, ξεχάστηκε, σχεδόν σα να μην υπήρξε ποτέ.

Τι απέμεινε από τη λάμψη του μεγάλου συμβάντος; Πόσοι από τους παλιότερους και πόσοι νεότεροι, ενήμεροι αυτοί από τις διηγήσεις των μεγαλύτερων, θυμούνται σήμερα τους περήφανους μαχητές, που ταπεινωμένοι στη συνέχεια, με την κατάρρευση του μετώπου, έφταναν ο ένας μετά τον άλλον στα χωριά τους και τις γειτονιές τους, σέρνοντας τα πληγιασμένα από τα κρυοπαγήματα πόδια τους; 

Πώς μπόρεσαν, οι ίδιοι, να βγάλουν από τη θύμησή τους το σηματάκι με την ένδειξη "Ανάπηρος Πολέμου", καρφιτσωμένο στο πέτο τόσων συνανθρώπων τους, που είτε με τις πατερίτσες, είτε με ξύλινα πόδια κυκλοφορούσαν ανάμεσά τους; Ξύλινα πόδια, που ποιός ξέρει σε πόσα σκονισμένα σεντούκια φυλάσσονται ακόμη, ευλαβικά, ως άψυχα αντικείμενα από σεβαστικούς απογόνους. 

Κι ακόμα, ποιός θυμάται εκείνες τις ανασούμπαλες χλαίνες, τα μόνα δώρα της ευγνωμονούσας πατρίδας, που ζέσταιναν για χρόνια τα ισχνά κορμιά τών, βιοτικά και ψυχικά αναξιοπαθούντων απομάχων, μέχρι να τις αντικαταστήσουν με κάποιο πανωφόρι του εμπορίου; 

Πώς ξεχάστηκε εκείνη η πινακιδίτσα στα μέσα μαζικής μεταφοράς που πρόβλεπε κάποιες θέσεις για τους ανάπηρους πολέμου; Και η συναφής, συχνή έκκληση των εισπρακτόρων των λεωφορείων προς τους καθήμενους συνεπιβάτες: "Μια θέση για τον ανάπηρο παιδιά!..." 

Και εκείνες οι μπλε πινακίδες κυκλοφορίας, με την ένδειξη "Α.Π.", σε αυτοκίνητα παραχωρημένα από την πατρίδα σε άτυχους πατριώτες μας που άφησαν κάτι από την αρτιμέλειά τους στα πεδία των μαχών.

Κι αργότερα, πώς απαλείφθηκε από τη μνήμη μας η, ζοφερής μνήμης και αχρείαστης δημόσιας αναλγησίας, ομάδα συμμαθητών μας, αυτή η κατονομαζόμενη ως "ορφανών πατρός";

Και οι άλλοι συμμαθητές μας, τα παιδάκια των ορφανοτροφείων, με τα αποκλειστικά φαιού χρώματος, ομοιόμορφα ρουχαλάκια τους, που στιγμάτιζαν τόσο εμφατικά τις πολύχρωμες φορεσιές ημών των υπολοίπων;

Πότε προφτάσαμε και τους απαρνηθήκαμε όλους αυτούς; Πώς έγινε και τους βγάλαμε από τη ζωή μας; Πώς τους γυρίσαμε την πλάτη;  

Ακόμα και η λογοτεχνία, που τόσα έχει προσφέρει στην εμπέδωση της κοινής ιστορικής συνείδησης, δεν έχει ενδιαφερθεί, όσο θα περίμενε κανείς, γι’ αυτό το ιστορικό καύχημα, το πιο τρανταχτό "όχι" της νεότερης ιστορίας μας. Ό,τι έχει γραφτεί περιορίζεται σε ορισμένα, σπουδαία μεν λιγοστά δε, παραδείγματα έργων όπως αυτά του Τερζάκη, του Μπεράτη, του Θεοτοκά, του Αθανασιάδη, του Ελύτη, του Αγγ. Βλάχου. Όλων, συγγραφέων που έζησαν το έπος ως στρατευμένοι. Από τους νεότερους λογοτέχνες, πολύ μικρό ενδιαφέρον έχει εκδηλωθεί, τόσο που να είναι συνταρακτικά ενδεικτικό. Στη θέση του λουστήκαμε, εμείς οι παλιότεροι, τις αλήστου μνήμης ταινίες του Τζέιμς Πάρις ή κάποιες άλλες, του τύπου "Υπολοχαγός Νατάσα".

Ας μην υποτιμάμε την παραπάνω, συναισθηματική προσέγγιση. Ενδεχομένως, συναισθηματικής εντάσεως να είναι και η εξήγηση της μεγαλειώδους, της απροσδόκητης ευφορίας που παρατηρήθηκε το ξημέρωμα της 28ης εκείνου του Οκτώβρη.  Προφανώς, το φαινόμενο είχε συνθετότερο χαρακτήρα, που σκεπάστηκε από τη λαμπερή ομοιογένεια της λαϊκής ομοψυχίας. Στην πραγματικότητα, η συλλογική ευαισθησία που οδήγησε σε εκείνη την ανεπανάληπτη σύμπνοια, ήταν το αποτέλεσμα ποικίλων εσωτερικών διεργασιών, οι οποίες έφεραν στην επιφάνεια τις υπνωτούσες αρετές ενός βαθύτατα υπερήφανου λαού. (Για περισσότερα επ’ αυτού και για άλλες ιστορικές στιγμές ψυχικής ανάτασης του λαού μας, παραπέμπω στο βιβλίο του Βασίλη Καραποστόλη "Διχασμός και εξιλέωση", εκδόσεις Πατάκη).

Το ερώτημα, ωστόσο, παραμένει: Πώς έγινεκαι τα ξεχάσαμε όλα αυτά; Λες και ήταν, απλώς, μια γιορτή των παππούδων μας;

Καταγράφω τρεις, προσωπικές μου απαντήσεις.

Η πρώτη: Οι μετέπειτα, του μεγάλου γεγονότος, τραγικές ιστορικές επιχωματώσεις, όπως η κατοχή, η αντίσταση, το κίνημα του Δεκέμβρη, ο εμφύλιος, τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, το ξύπνημα ενός νέου κόσμου, η αναζήτηση του βιοπορισμού που ακολούθησαν ήρθαν να εκτοπίσουν αυτήν την ένδοξη ιστορική στιγμή. Δυστυχώς, ό,τι απέμεινε από τη λάμψη της είναι μια κενή ρητορεία, οι παρελάσεις των μαθητών και των φαντάρων και η αργία των εργαζομένων. Ένα γεγονός που απλώς προηγήθηκε της κατοχής και ακολουθήθηκε από την εθνική αντίσταση και τον εμφύλιο.

Η δεύτερη, γενικότερη αυτή, απάντηση εντοπίζεται στις σοβαρές αναπηρίες που χαρακτηρίζουν τη σχέση των νεοελλήνων με την ιστορία. Όπως, η απουσία ιστορικής παιδείας και της συναφούς ικανότητας τοποθέτησής τους σήμερα, μέσα σε μια συνεκτική ιστορική διαδρομή. Ιδιαίτερα μεταξύ των νέων μας, οι οποίοι μεγαλώνουν και ζουν στις μέρες μας σε συνθήκες ενός διαρκούς παρόντος. Χωρίς δηλαδή να έχουν καμιά, όχι μόνο εγκεφαλική, αλλά ούτε καν συναισθηματική σχέση με το κοινό παρελθόν αυτής της χώρας. Έτσι εξηγείται, που ένα μέρος τους συγχέει την 28η Οκτωβρίου με την 25η Μαρτίου, ή ακόμα που νιώθει το ‘40 το ίδιο μακρινό, π.χ. με τον Μαραθώνα. 

Η τρίτη, περισσότερο διαπιστωτική αυτή: Δυστυχώς, με τους Έλληνες συμβαίνει κάτι σπάνιο μεταξύ των εθνών. Να αρνείται, δηλαδή, ένας λαός τα ιστορικά του προικιά- και τί προικιά- και να πιθηκίζει ασυναίσθητα αλλότριες συνήθειες και συμπεριφορές, εν ονόματι κάποιου δήθεν κοσμοπολιτισμού και μιας επιφανειακής εξωστρέφειας. 

Περίπου, σα να ντρέπεται λίγο, όπως συμβαίνει τόσο συχνά, και για τα μεσογειακά και τα βαλκανικά του χούγια. 

* O κ. Κωστούλας είναι τέως γενικός διευθυντής εταιρειών του ευρύτερου χρηματοπιστωτικού τομέα. E-mail: gcostoulas@gmail.com