Του Δημήτρη Τσαρδάκη

O Walter Benjamin (1892-1940) ο πιο ανατρεπτικός από την ομάδα των Γερμανο-εβραίων διανοητών του αναρχισμού, λογοτεχνικός κριτικός και φιλόσοφος, γεννήθηκε το 1892 στο Βερολίνο και είναι ο μεγαλύτερος από τα τρία παιδιά μιας ευημερούσας αστικής οικογένειας εβραϊκής καταγωγής, Από μικρός μυήθηκε στις φιλελεύθερες ιδέες του μεταρρυθμιστή Gustav Wyneken. Αργότερα, ως φοιτητής στα πανεπιστήμια Φράϊμπουργκ και Βερολίνου, ο Benjamin παρακολούθησε διαλέξεις από τον νεοκαντιανό φιλόσοφο Heinrich Riekert και τον κοινωνιολόγο Georg Simmel , ενώ συγχρόνως συμμετείχε ενεργά στο κίνημα die Juengen. Η διατριβή του με θέμα ‘’Η έννοια της κριτικής τέχνης στον γερμανικό ρομαντισμό΄΄, το πανεπιστήμιο της Βέρνης της Ελβετίας, του απένειμε τον τίτλο του διδάκτορα με τον βαθμό summa cum laude.

Aργότερα, στο πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης, στο Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών συνεργάστηκε με τους γερμανο -εβραίους και αυτοεξόριστους στην Αμερική Max Horkheimer και Theodor Adorno , όπου είχε την ευκαιρία να κάνει δημοσιεύσεις και να εξελίξει περαιτέρω τις ιδέες του για την κριτική της τέχνης και της λογοτεχνίας. Τη μεγαλύτερη συζήτησε, ωστόσο, προκάλεσαν κυρίως οι θέσεις του ΄΄για την φιλοσοφία της ιστορίας’’ που πρωτοδημοσιεύτηκαν το 1940. Στις θέσεις του εξαπολύει μία επίθεση στη σοσιαλδημοκρατία και στη φιλοσοφία της προόδου, που έχει τις ρίζες της στον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό. Με το ξέσπασμα του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου το 1939 ο Benjamin βρέθηκε προσωρινά στα γαλλικά ‘’στρατόπεδα συγκέντρωσης’’, που δημιουργήθηκαν ειδικά για τους Γερμανούς πολίτες και κυρίως για τους πολίτες εβραϊκής καταγωγής. Λίγους μήνες αργότερα αφέθηκε ελεύθερος και επέστρεψε στο Παρίσι, όπου συνέχισε να εργάζεται στο έργο του The Arcades Projekt (γνωστό και ως Passagenwerk),το οποίο έμεινε ημιτελές λόγω της αυτοκτονίας του, στην μεθοριακή πόλη της Ισπανίας Portbou, όπου κατέφυγε για να μην πέσει στα χέρια της γκεστάμπο.

Τα γραπτά του Benjamin επικεντρώνονται-όπως προαναφέρθηκε- στην κριτική της τέχνης και της λογοτεχνίας, και στη φιλοσοφία της ιστορίας με τον τίτλο ‘’Uber den Begriff der Geschichte ‘’, γνωστό και ως θέματα για την φιλοσοφία της ιστορίας. Στο τελευταίο αυτό κείμενο ο Benjamin, όπως προαναφέρθηκε, αμφισβητεί την θεωρία περί της προόδου της ανθρωπότητας και συνδέει στενά την κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο με το τέλος της εκμετάλλευσης της φύσης από τον άνθρωπο. Κατ’ αυτόν, η επανάσταση και κάθε επαναστατική πράξη δεν αποτελούν την συνέχιση της προόδου αλλά την διακοπή της και την επιστροφή στην προεπαναστατική εποχή και προκαπιταλιστική εμπειρία. Κατά τον Michael Loewy o Benjamin υπήρξε ένας επαναστάτης κριτικός της φιλοσοφίας της προόδου, ένας μαρξιστής αντίπαλος του προοδευτισμού και νοσταλγός του παρελθόντος που ονειρεύεται το μέλλον, ένας παρτιζάνος του υλισμού, που είναι τελικά, με όλη τη σημασία της λέξης, ένας ‘’ανένταχτος’.’

Στη σημερινή κοινωνιο-οικονομική κατάσταση της ακραίας εκμετάλλευσης, ο άνθρωπος αισθάνεται σαν ανεμοδαρμένος φοίνικας, που ζητάει ένα στήριγμα να στηριχτεί μέσα στην απονενοημένη απόγνωσή του. Συχνά αισθάνεται παγιδευμένος ανάμεσα στο αμαρτωλό παρελθόν και στο ελπιδοφόρο μέλλον. Όμως, συχνά, όταν προσπαθούμε να φέρουμε πίσω το αμαρτωλό παρελθόν αυτό μπορεί να επιστρέψει ως εφιάλτης. Επειδή, όμως, η ιστορία δεν κινείται με τηλεχειριστήριο και το παρελθόν δεν μπορεί να επιστρέψει, γι΄ αυτό ο άνθρωπος χρειάζεται την ουτοπία, προκειμένου να μπορεί να ελπίζει σε έναν κόσμο καλύτερο, για να μπορεί να υποφέρει τις δυσκολίες της ζωής και να επιβιώνει. Ο Benjamin βλέπει το παρελθόν με δυσπιστία γι΄ αυτό και ελπίζει στο μέλλον σε έναν κόσμο χωρίς εκμετάλλευση, ενώ συγχρόνως αντιμάχεται τα αυταρχικά καθεστώτα τύπου σοβιέτ. Τελικά, ο Benjamin παραπέει ανάμεσα σε ένα αμαρτωλό παρελθόν και ένα ελπιδοφόρο μέλλον. γι΄αυτό και έρχεται σε ρήξη με τους σοσιαλιστές, οι οποίοι πιστεύουν στην φιλοσοφία της προόδου της ανθρωπότητας. Κατά τον Benjamin η φιλοσοφία της προόδου είναι μόνον μία διέξοδος στα φιλοσοφικά αδιέξοδα, σε έναν κόσμο που βγήκε λαβωμένος από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και ιδιαίτερα από τον εθνικοσοσιαλισμό του και τον φασισμό. Τέλος, η επαναστατική πολιτική ουτοπία, δείχνει έναν διαφορετικό δρόμο λύτρωσης του ανθρώπου μέσω του μεσσιανικού αυτοπροσδιορισμού της , σε σχέση πάντοτε με την παγκόσμια ιστορία και μυθολογία περί της ακαταμάχητης προόδου της ανθρωπότητας…

*Ο κ. Δημήτρης Τσαρδάκης είναι διδάκτωρ φιλοσοφίας και ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Πατρών