Του Κωνσταντίνου Παπακασόλα

Σε πρόσφατο άρθρο τους οι Financial Times έθιξαν ένα ταμπού του σύγχρονου τρόπου εργασίας: "Μπορούν οι εργαζόμενοι να μάθουν να πηγαίνουν σπίτι και να κοιμούνται περισσότερο; Η έρευνα αφορά τους δικηγόρους αλλά στην πραγματικότητα κάθε μέσο εργαζόμενο της πόλης που δουλεύει με ανεξέλεγκτα ωράρια.

Μας αρέσει να βαυκαλιζόμαστε ότι είμαστε κληρονόμοι ενός υγιούς και παραδοσιακού τρόπου ζωής ως Έλληνες και μεσογειακοί, που συμπεριλαμβάνει συνήθειες που αφορούν τον ύπνο, τη διατροφή, τον τρόπο ζωής. Δυστυχώς τίποτα από όλα αυτά πια δεν ισχύει. Είναι καιρός να το παραδεχτούμε.

Η μεσημεριανή σιέστα μια παράδοση χιλιετιών στη μεσόγειο και άλλες χώρες με παρεμφερές κλίμα, που συντελούσε τα μέγιστα στην υγεία των ανθρώπων έχει πλήρως εκλείψει.

Η αστικοποίηση και η έμφαση στα οφέλη της καριέρας αλλά και η οικονομική κρίση που από ανάγκη ώθησε τους ανθρώπους σε αγώνα επιβίωσης έχουν απαλείψει το αναγκαίο για την ανθρωπινή λειτουργικότητα συμπλήρωμα της ξεκούρασης.

Oλο και περισσότερες μελέτες αναφέρουν τους τεράστιους κινδύνους που επιφέρει η αλλαγή του τρόπου ζωής στην υγεία, με συνέπειες από πρόωρη γήρανση, οξύ στρες, χρόνια σωματική κόπωση, μείωση του i.q.  μέχρι προβλήματα καρδιάς και πιθανότητα προώρου θανάτου. Με άλλα λόγια πλήρης χειροτέρευση της ποιότητας ζωής.

Το ζήτημα αυτό ήταν άγνωστο μέχρι τη δεκαετία του '80 και στους ανθρώπους που σήμερα είναι υπερήλικες, δηλαδή άνω των 80. Θεωρήθηκε μάλιστα δεδομένο αγαθό στους νεότερους που με την πάροδο όμως των χρόνων είδαν ότι δεν ήταν καθόλου δεδομένος ο παλιός τρόπος ζωής.

Στην πραγματικότητα η έλλειψη ύπνου είναι πρόβλημα αστικό. Η Ελλάδα όμως που έχει αυξήσει τον αστικό πληθυσμό της από 10% περίπου το 1940 σε 70% σχεδόν σήμερα, ίσως το μεγαλύτερο παγκοσμίως για ανεπτυγμένη χώρα, έχει αλλάξει βίαια πολιτισμική ταυτότητα. Μόνο η ελληνική επαρχία καταφέρνει να διακρατά έναν πιο ανθρώπινο τρόπο ζωής. 

Οι μεγάλες πόλεις της Ελλάδας δεν προσφέρουν ούτε κατά διάνοια την δυνατότητα αυτή. Οι μακρινές αποστάσεις σπιτιού - χώρου εργασίας, η βλακώδης αντίληψη περί παραγωγικότητας που επικράτησε, οι λάθος προτεραιότητες σε έναν καθαρά καταναλωτικό κόσμο, έχουν επιφέρει μείωση της αξίας αλλά και της τεχνογνωσίας της ξεκούρασης.

Ο συνδυασμός της διαιώνισης της κουλτούρας της πρωινής εργασίας σε μια εποχή που οι νεότερες γενιές εθίζονται μαζικά να  κοιμούνται όλο και πιο αργά, με την ενοχική αντίληψη της αποδοτικότητας και υπεραπασχόλησης πέρα από τα ανθρώπινα όρια, κατάργησε όχι μόνο τον μεσημεριανό ύπνο αλλά ενοχοποίησε αμετάκλητα κάθε σκέψη επιλεκτικής χαλάρωσης και κατέστρεψε τους ανθρώπινους βιορυθμούς. Η δυνατότητα απογευματινών ωραρίων δεν εξετάστηκε ποτέ για την μερική άμβλυνση της ως άνω σύγκρουσης.

Ακόμα χειρότερα: όσο η σημερινή εργασιακή κουλτούρα κυριαρχεί, γεμίζει την κοινωνία με όλο και πιο στρεσαρισμένους ανθρώπους που ασυνείδητα στρεσάρουν και τους υπόλοιπους. Σε συνδυασμό με την μαζική κουλτούρα διασκέδασης ακόμα και τις ελάχιστες μέρες που μπορούν να ξεκουραστούν οι άνθρωποι -πχ στα τριήμερα- να συνεχίζουν να ταλαιπωρούνται σωματικά καθώς για να ικανοποιήσουν την ανάγκη αναψυχής, αναγκάζονται να στερούνται τον ύπνο και τη γαλήνη: τα θεωρούμε ήσσονος σημασίας αγαθά.

Στην πραγματικότητα η διανοητική αφαίμαξη που συντελείται είναι άκρως αντιπαραγωγική και αντιεξελικτική για την κοινωνία καθώς την εθίζει σε ένα προκάτ μέλλον υψηλού καθημερινού στρες, συνθήκη που απουσίαζε στην εποχή που η ανθρωπότητα καινοτομούσε.

Ακόμη και τον μεσαίωνα οι άνθρωποι δούλευαν λιγότερο και παρά τη δύσκολη διαβίωσή τους  απολάμβαναν τη ζωή που είχαν περισσότερο. 

Η σύγχρονη εργασιακή κουλτούρα είναι εξόφθαλμα παρακμιακή: το ζητούμενο δεν είναι η εργασιακή εξειδίκευση, ο νεωτερισμός και η ευφυΐα αλλά μόνο η απέραντη, ακούραστη και πρόθυμη χρονική και τοπική διαθεσιμότητα του εργαζόμενου, που έφτασε να ξεπερνά κάθε λογικό όριο. Έτσι απαξιώνονται οι πρώτες ιδιότητες ολοκληρωτικά ενώ συνάμα καταστρέφεται η δυνατότητα ουσιώδους ζωής με κοινωνικά δίκτυα, ελεύθερο χρόνο κλπ. 

Η σημερινή κουλτούρα δημιουργήθηκε από μια γενιά η οποία είχε κληρονομήσει και θεωρούσε δεδομένα σειρά αγαθών όπως οι παραδοσιακοί ρόλοι των φύλων, η οικογένεια, ο ανθρώπινος τρόπος ζωής κλπ. Σήμερα αυτά καταρρέουν. Σχεδόν κανείς δε θα βρει τίποτα έτοιμο στο σπίτι όταν γυρίσει.

Το εργατικό δίκαιο της Ελλάδας ζει στο 1960. Άρα η μόνη λύση στα σημερινά αδιέξοδα έρχεται από την αυτορύθμιση του χώρου εργασίας, τουλάχιστον στην αυτοαπασχόληση και στον ιδιωτικό τομέα.

Δύσκολο να αναδυθούν λύσεις σε έναν κόσμο που γίνεται όλο και πιο κουρασμένος χωρίς να το καταλαβαίνει, γιατί αυτές θα θίξουν θέματα ταμπού:

Να δημιουργηθούν χώροι ξεκούρασης στους εργασιακούς χώρους; Να αλλάξει η αντίληψη μας για τα ωράρια απασχόλησης και τις διακοπές; Να προσλαμβάνονται στις επιχειρήσεις συνεργάτες μερικής απασχόλησης, ώστε να αποφορτίζονται τακτικά οι υπόλοιποι; Όλες αυτές είναι λογικές λύσεις.  Στην πραγματικότητα με μικρό κόστος οι επιχειρήσεις μπορούν να πετύχουν δυσαναπλήρωτη αναζωογόνηση του προσωπικού τους και της αποδοτικότητας.

"Όλες οι δικηγορικές εταιρείες δηλώνουν ότι έχουν πρόβλημα με το άγχος", λέει ο Geoff Bird, νευροεπιστήμονας στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης στο Ηνωμένο Βασίλειο. Είναι συχνός επισκέπτης σε δικηγορικά γραφεία, όπου μιλά για τις επιπτώσεις της στέρησης ύπνου τόσο στην ψυχική υγεία όσο και στη σωματική ευεξία και συνέστησε "η ψυχική υγεία και το άγχος να θεωρηθούν ως βασικό επιχειρηματικό ζήτημα για τα δικηγορικά γραφεία".

Ο καθηγητής Bird αναφέρει ότι η κατάσταση στις δικηγορικές εταιρείες επιδεινώνεται από την έλλειψη κοινωνικής στήριξης. Ένας λόγος είναι ο τρόπος με τον οποίο οι δικηγόροι αποδεικνύουν τη δέσμευση στον εργοδότη τους: "Τα εξοντωτικά ωράρια δημιουργούν έναν πολιτισμό ανταγωνισμού", λέει. Τα υψηλά πρότυπα κινδυνεύουν να κανονικοποιήσουν την κατάθλιψη και το άγχος δημιουργώντας μια εντύπωση ότι αποτελούν μέρος της επαγγελματικής ζωής.

Τον Οκτώβριο του 2018, οι δικηγορικές εταιρείες Pinsent Masons και Addleshaw Goddard και οι δικηγόροι της Τράπεζας Barclays συμφωνήσαν σε ένα κείμενο ευαισθητοποίησης των επιχειρήσεων (Business Welfare Charter) 22 αρχών που αποσκοπεί στην αντιμετώπιση των επαχθών ωραρίων και στην άμβλυνση του άγχους. Έκτοτε άλλοι οργανισμοί, συμπεριλαμβανομένων δικηγορικών γραφείων και πελατών, έχουν προσυπογράψει το χάρτη.

Η Kate Dodd που βοήθησε στην εκπόνηση του χάρτη, λέει ότι η κίνηση έχει ξεκινήσει μια συζήτηση σχετικά με τις ώρες που οι εργαζόμενοι αναμένεται να εργαστούν: Να "σεβόμαστε" τη ζωή των ανθρώπων - να εντοπίσουμε μερικές μη διαπραγματεύσιμες ανάγκες, όπως να πάρουμε το παιδί από το σχολείο μια μέρα την εβδομάδα, να πάμε σπίτι για μπάνιο ή να παρακολουθήσουμε μια τάξη γιόγκα.

"Έχουμε εξελιχθεί σε μια κουλτούρα όπου οι δικηγόροι πρέπει να ανταποκρίνονται υπερβολικά [σε απαιτήσεις από πελάτες και συναδέλφους]". "Συνηθίσαμε να πιστεύουμε ότι όλα είναι επείγοντα", λέει η κ. Dodd. "Δεν υπάρχει κανένα άτομο του οποίου η εργασία να είναι πάντα επείγουσα.

Στο μέλλον, ο καθηγητής Bird ελπίζει ότι η ψυχική υγεία θα αποτελέσει ένα ευρύτερης σημασίας ζήτημα: "Οι άνθρωποι που υποφέρουν από άγχος χρειάζονται δύο έως τρεις φορές περισσότερο για να κάνουν μια δουλειά . 

"Αν ξέρω ότι υπάρχει μια επιχείρηση που έχει ξεκούραστους συνεργάτες , θα τους αναθέσω την δουλειά μου. Εκεί τα λεφτά μου θα πιάσουν τόπο (value for money)".

*Ο κ. Κωνσταντίνος Παπακασόλας είναι δικηγόρος Αθηνών