Ελευθερία της έκφρασης, δημοσιογραφική ενημέρωση και προστασία των προσωπικών δεδομένων

Της Αγγελικής Μητροπούλου

Ο ν. 4624/2019 συντάχθηκε και ψηφίστηκε για τη "λήψη μέτρων εφαρμογής του Κανονισμού (ΕΕ) 2016/679 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 27ης Απριλίου 2016 για την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και για την ελεύθερη κυκλοφορία των δεδομένων αυτών (GDPR) και την κατάργηση της Οδηγίας 95/46/ΕΚ".

Ένα ενδιαφέρον σημείο του νέου νόμου είναι η εξειδίκευση στην επεξεργασία προσωπικών δεδομένων, έναντι της ανάγκης για ελευθερία της έκφρασης και της πληροφόρησης. Με άλλα λόγια, σε ό,τι αφορά το δημοσιογραφικό επάγγελμα, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, έντυπα και ηλεκτρονικά. Σε αυτό το πλαίσιο, το ερώτημα που τίθεται ευλόγως και άμεσα είναι πού αρχίζει και πού τελειώνει το δικαίωμα ενός φυσικού προσώπου, να απαγορεύσει ή διαγράψει τα προσωπικά του δεδομένα από διάφορα δημοσιεύματα που το αφορούν.

Είναι αλήθεια ότι συχνά δημιουργούνται συγκρούσεις στους επαγγελματίες και σύγχυση στο κοινό σχετικά με το τι είναι ανακοινώσιμο δημοσιογραφικά και τι όχι. Σε μία προσπάθεια να αποσαφηνιστεί το τοπίο, ο νομοθέτης εξειδίκευσε διατάξεις του GDPR, τις έκανε πιο περιγραφικές και πιο ξεκάθαρες, εάν βέβαια μπορούμε να μιλάμε για ξεκάθαρη εφαρμογή σε ένα πεδίο όπου συγκρούονται δύο από τα πιο σημαντικά δικαιώματα των πολιτών: η προστασία των προσωπικών τους δεδομένων και η πρόσβαση τους στην πληροφορία και την εικόνα.

Το Άρθρο 28 λοιπόν του Νόμου, φέρει τίτλο "Επεξεργασία και ελευθερία έκφρασης και Πληροφόρησης" και μιλάει για "συμβιβασμό" του δικαιώματος στην προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα με το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης και πληροφόρησης. Σύμφωνα με το άρθρο αυτό, η επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα τόσο για δημοσιογραφικούς σκοπούς όσο και για σκοπούς ακαδημαϊκής, καλλιτεχνικής ή λογοτεχνικής έκφρασης, επιτρέπεται όταν:

i. το υποκείμενο των δεδομένων (το φυσικό πρόσωπο, δηλαδή)  παράσχει τη ρητή συγκατάθεσή του. Η συγκατάθεση βέβαια, πρέπει να έχει δοθεί σε προγενέστερο της δημοσίευσης χρόνο και να είναι ελεύθερη (όχι υπό πίεση ή έναντι ανταλλάγματος), ρητή, σαφής, ξεκάθαρη και με πλήρη επίγνωση

ii. αφορά δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα που έχουν προδήλως δημοσιοποιηθεί από το ίδιο το υποκείμενο. Πχ. Δηλώσεις ενός δημοσίου προσώπου για την προσωπική του ζωή. Δημοσιοποίηση ενός γάμου, μιας επαγγελματικής κίνησης, της οικονομικής του κατάστασης κλπ.

iii. υπερέχει το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης και το δικαίωμα της πληροφόρησης έναντι του δικαιώματος προστασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα του υποκειμένου, ιδίως για θέματα γενικότερου ενδιαφέροντος ή όταν αφορά δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα δημοσίων προσώπων. Έχω την πεποίθηση ότι εδώ αναφέρεται, όχι σε οποιαδήποτε "δημόσια πρόσωπα", αλλά σε πολιτικούς, μέλη της κυβέρνησης, στελέχη της Διοίκησης κλπ., ώστε να αποφευχθούν δυσάρεστες καταστάσεις που ζήσαμε στο παρελθόν με τον εντοπισμό κυβερνητικών στελεχών σε στιγμές μεγάλων κρίσεων.

iv. όταν περιορίζεται στο αναγκαίο μέτρο για την εξασφάλιση της ελευθερίας της έκφρασης και του δικαιώματος ενημέρωσης, ιδίως όταν αφορά δεδομένα ειδικών κατηγοριών (υγείας, γενετικά, βιομετρικά), καθώς και ποινικές διώξεις, καταδίκες και τα σχετικά με αυτές μέτρα ασφαλείας, λαμβάνοντας υπόψη το δικαίωμα του υποκειμένου στην ιδιωτική και οικογενειακή του ζωή. Όταν, δηλαδή, χρησιμοποιούμε τόσες μόνο πληροφορίες, όσες χρειάζονται για να εκπληρωθεί ο σκοπός της ενημέρωσης του κοινού, αλλά καμία πληροφορία περισσότερη από τις απολύτως αναγκαίες.

Προκειμένου να επιτευχθεί αυτός ο "συμβιβασμός" της ελευθερίας της έκφρασης και του δικαιώματος στην πληροφόρηση (συμπεριλαμβανομένης και της επεξεργασίας για δημοσιογραφικούς σκοπούς, και για σκοπούς ακαδημαϊκής, καλλιτεχνικής ή λογοτεχνικής έκφρασης), με την προστασία των προσωπικών δεδομένων και του ιδιωτικού βίου κάθε πολίτη, ο νέος νόμος δέχεται ότι μπορεί να παρακαμφθούν οι Αρχές της Νομιμότητας, της Διαφάνειας, της Ελαχιστοποίησης, της Ακρίβειας, του Περιορισμού του Σκοπού και του Περιορισμού της Περιόδου Αποθήκευσης.Φυσικά, μόνονόταν πληρούνται οι προαναφερθείσες τέσσερις προϋποθέσεις.

Μία συχνή περίπτωση αυτής της "σύγκρουσης", είναι η ανάγκη για διόρθωση ή διαγραφή των δεδομένων που αναφέρονται σε ένα δημοσιοποιημένο κείμενο, πάντα από τη σκοπιά της ενημέρωσης, της δημοσιογραφίας και της κυκλοφορίας της πληροφορίας. 

Πχ. Πληροφορίες για τη δραστηριότητα ενός πολιτικού, η οποία έχει επίπτωση στην οικονομική ή πολιτική ζωή της χώρας, δεν είναι δυνατό να διαγραφούν, εφόσον εμπίπτουν στο δικαίωμα πληροφόρησης των πολιτών. Το ίδιο και όσον αφορά την καλλιτεχνική δραστηριότητα (δράσεις, τόπο παρουσίας, ημερομηνίες δραστηριοτήτων) ενός ηθοποιού, ζωγράφου, τραγουδιστή. Επίσης, είναι σαφές ότι, όταν διενεργείται δημοσκόπηση ή απογραφή πληθυσμού, τα στατιστικά στοιχεία καταγράφονται και αποθηκεύονται για αόριστο χρόνο, καθώς είναι απαραίτητα για λόγους ιστορικούς, αλλά και για λόγους δημογραφικής, οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής. Συνεπώς, ούτε  τότε είναι δυνατό να γίνει δεκτό αίτημα του φυσικού προσώπου να διαγραφεί από τις αντίστοιχες καταστάσεις με προσωπικά δεδομένα πολιτών.

Ο γενικός κανόνας για το δικαίωμα στη διόρθωση και τη διαγραφή των προσωπικών  δεδομένων (Αιτιολογική Σκέψη 65 του GDPR) προβλέπει ότι ένα υποκείμενο των δεδομένων, ένα φυσικό πρόσωπο, δηλαδή), θα πρέπει να έχει το δικαίωμα να ζητεί τη διόρθωση των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα που το αφορούν, καθώς και το "δικαίωμα στη λήθη", εάν η διατήρηση των εν λόγω δεδομένων παραβιάζει τον GDPR(και το Ν. 4624/2019, συμπληρώνουμε εμείς).

Ιδίως, το υποκείμενο των δεδομένων θα πρέπει να έχει το δικαίωμα να ζητεί τη διαγραφή και την παύση της επεξεργασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα που το αφορούν, εάν τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα δεν είναι πλέον απαραίτητα σε σχέση με τους σκοπούς για τους οποίους συλλέγονται.

Ωστόσο, συνδυάζοντας τις διατάξεις του GDPR και του νέου νόμου, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η διατήρησή τους μπορεί να παραταθεί περαιτέρω, εφόσον είναι σύννομη (δεν εκτελείται για παράνομο σκοπό, δηλαδή) και είναι αναγκαία για την άσκηση του δικαιώματος ελευθερίας της έκφρασης και ενημέρωσης. 

Το ίδιο ισχύει και όταν πρόκειται για σκοπούς επιστημονικής ή ιστορικής έρευνας, στατιστικούς σκοπούς, συλλογής και τήρησης στατιστικών στοιχείων και εφόσον το συμφέρον του υπεύθυνου επεξεργασίας (δηλαδή του έντυπου ή ηλεκτρονικού μέσου, ινστιτούτου, βιβλιοθήκης, μουσείου κλπ.) είναι υπέρτερο του συμφέροντος του φυσικού προσώπου (του ανθρώπου, δηλαδή, που ασκεί το δικαίωμα διαγραφής λήθης). 

Σε έννοιες, βέβαια, όπως "υπέρτερο δημόσιο συμφέρον", η οποία είναι αρκετά συγκεχυμένη, θα κληθούν, μετά βεβαιότητος, τόσο  η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, όσο και τα ελληνικά δικαστήρια, να δώσουν περιεχόμενο, μιας και θα πρέπει να κρίνεται, κάθε φορά, κατά περίπτωση.

*Η κα Αγγελική Μητροπούλου είναι Δικηγόρος (CIPP/E)) - Υπεύθυνος Προστασίας Δεδομένων, και Εταίρος GAGDPR