"...Η αναστάτωσις άρχεται εκ των μέσων Ιουνίου ή αρχών Ιουλίου, ότε επί των θυρωμάτων επικολλάται ή εκ των υπερθύρων επί πινακιδίου αναρτάται, ενίοτε έντυπον, πολλάκις αναρθόγραφον το: ΕΝΟΙΚΙΑΖΕΤΑΙ...".

Αθήνα, έτος 1887. Ο παιδαγωγός, λογοτέχνης και αρχισυντάκτης του περιοδικού "Διάπλασις των Παίδων", Αριστοτέλης Π. Κουρτίδης, δίνει την εικόνα της πόλης πριν από κάθε φθινόπωρο και ιδίως πριν από κάθε 1η Σεπτεμβρίου, τότε που εθιμικά και σχεδόν μηχανικά πια οργανώνονται και πραγματοποιούνται μετακομίσεις από σπίτι σε σπίτι. Και συνωστίζονται, αυτήν τη μέρα, στους δρόμους της πρωτεύουσας τα φορτωμένα με νοικοκυριά άμαξες και κάρα.

Από τα χρόνια του Όθωνα, και της απελευθέρωσης ακόμα, γίνεται κάθε Σεπτέμβρη τούτη η χάβρα στους δρόμους της "σαστισμένης" Αθήνας με τα λιγοστά σπίτια και τους πολλούς νοματαίους, επειδή -εκτός από τους "ανήσυχους" ντόπιους- δεν έχουν σταματημό κι εκείνοι που έρχονται να χτίσουν το μέλλον τους στην πρωτεύουσα. Άλλοι έρχονται από την περιφέρεια και βολεύονται στην πρώτη στέγη που θα βρουν, άλλοι ξεκουβαλούν από τη μια στέγη, την ακριβή, στην άλλη τη φθηνότερη κι ας είναι οι κάμαρές της κακορίζικες και μαραμένες, κι άλλοι ξωμένουν στον δρόμο γιατί δεν έκαναν καλό προγραμματισμό. Γενικώς, αυτήν τη μέρα, την πρωτομηνιά του Σεπτέμβρη -στο δεύτερο μισό του 19ου αι. και κάμποσο από το πρώτο του επόμενου- στενάζουν οι άμαξες και τα κάρα στους κακοτράχαλους δρόμους της πόλης.

Από τα 400 χρόνια σκλαβιά δύσκολα διαχειρίζεσαι την ελευθερία. Ολόκληρη πόλη, η χώρα είναι ελεύθερη και ανοργάνωτη. Σε όλα της, μέχρι να στηθεί με τους όρους της λευτεριάς, υπάρχει αμηχανία. Και ασυδοσία... Το 'πε με τον δικό του τρόπο κι ο γέρος του Μοριά, όταν ρωτήθηκε "ελευθερία, λοιπόν. Και τώρα, τι;": "Εμείς εις τα 1821 εκαθαρίσαμεν τον τόπον, εκουβαλίσαμεν τα λιθάρια, εκτίσαμεν την οικοδομήν, εσείς θα εντύσετε τα γυμνά τείχη, θα φέρετε ταις πολίτιμαις ζωγραφιαίς, θα στήσετε τα εύμορφα τραπέζια και τους καθρέφταις, τούτο θα κάμη η προκοπή σας και τα γράμματα και οι ευχαίς των συμπολιτών σας και τα έργα σας θα σας ανεβάσουν εις τα λιμέρια αθάνατα των δικαίων".

Επί του παρόντος, οι περισσότεροι νεοφερμένοι των Αθηνών πιάνουν απάνεμες γωνιές και χαλάσματα, στήνουν πρόχειρα καταλύματα με πανιά και ευτελή υλικά κι έως ότου αγριέψει ο καιρός κοιμούνται κάτω από τα αστέρια του αττικού ουρανού, γεγονός που καθώς φαίνεται θα τους γίνει συνήθεια, ακόμα κι όταν θα αποκτήσουν σπίτι. [Το 1854, ο Γάλλος περιηγητής, συγγραφέας και δημοσιογράφος Εντμόντ Αμπού, που έχει εγκατασταθεί στην Αθήνα ως υπότροφος της Γαλλικής Σχολής, γράφει για τους κατοίκους της πόλης: "Ο λαός έχει τη συνήθεια να κοιμάται στους δρόμους από τα τέλη Μαΐου έως τα τέλη Σεπτεμβρίου".]

Στους δρόμους και τα χαλάσματα, λοιπόν, έως ότου βολέψουν τις οικογένειές τους σε μία αξιοπρεπή ή έστω υποφερτή σε ανέσεις και αντίτιμο κατοικία. Θα είναι κι αυτό μία προκοπή. Άλλωστε, κι η πρόοδος μια επανάσταση είναι, μόνο που συντελείται σε κατά κανόνα ειρηνικές συνθήκες. Εν προκειμένω, βέβαια, σε περίπου ειρηνικές...

"Τι είνε η βοή αυτή η προσομοία προς βοήν τρικυμίας; Είνε τα φορτωμένα κάρα τα διασχίζοντα τα οδούς. Είνε τα ξεφωνητά των βαστάζων. Είνε αι κραυγαί των κυριών των πατισταμένων εις το θρυμμάτισμα ενός κατόπτρου. Είνε ακόμη ο κοπετός των ιδιοκτητών οίτινες δεν επληρώθησαν και ο θρήνος των μισθωτών οίτινες επλήρωσαν. Κάρρα δεξιά και αριστερά, επάνω και κάτω, εδώ κι εκεί. Φορτώματα, ξεφορτώματα, φωναί, διαταγαί, σύγχυσις, πανδαιμόνιον" θα περιγράφει με θαυμαστή γλαφυρότητα ο συντάκτης του χρονογραφήματος στο πρωτοσέλιδο της εφημερίδας "ΕΜΠΡΟΣ" της 1ης Σεπτεμβρίου 1905. Το αστείο είναι πως η περιγραφή είναι πρωθύστερη... Το κείμενο ξεκινά με τη φράση "Από ό,τι πρόκειται να γίνει σήμερον"! Προφανώς πρόκειται για εικόνα επαναλαμβανόμενη, οικεία, που δεν έχει να παρουσιάσει νέα πληροφορία, αλλά μόνον εμπειρικές μαρτυρίες...

Κατά μία αδιευκρινίστου προελεύσεως συνήθεια, στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα έως και το πρώτο του 20ού, οι Αθηναίοι για ημέρα μετοικεσίας ή και απλώς μετακόμισης επιλέγουν την 1η Σεπτεμβρίου. Έτσι, οι χρονογράφοι κρατούν για αυτήν την ημέρα τουλάχιστον ένα αστείο περιστατικό ή ένα... εμπνευσμένο σχόλιο:

"Ω, του θρήνου και του σπαραγμού των επίπλων! Πώς να γίνει κανείς δαιμόνιος δια να περιγράψη την μεγάλην αυτήν επανάστασιν! Ας ομιλήσουν οι ταλαίπωροι καναπέδες, τα δυστυχισμένα τραπέζια, αι πτωχαί εταζέραι, τα κακόμοιρα καθίσματα!"

ή "Μία οικογένεια δεν ευρίσκει κάρρο να μετακομίση. Τα πράγματα ευρίσκονται συσσωρευμένα, άλλα εις την είσοδον και άλλα προ της θύρας. Εν τω μεταξύ, καταφθάνουν τα πράγματα των νέων ενοικιαστών! Η μάχη επίκειται! Οι μεν θέλουν να εισέλθουν, οι δε αρνούνται να εξέλθουν!"

ή "Η νεαρά σύζυγος δεν είχε ιδή το σπίτι. Ηρκέσθη εις τας περιγραφάς του συζύγου εις του οποίου την καλαισθησίαν έχει απεριόριστον υπόληψιν. Η περιγραφή όπως έγινε την ετρέλλανε. [...] Αλλ΄ όταν έφθασεν η κυρία εφ΄ αμάξης προηγουμένου του κάρρου με τα πράγματα, έρρηξε κραυγήν απελπισίας!" (το ζεύγος κατέληξε στο ξενοδοχείο με τα πράγματα να περιμένουν "άστεγα" έξω από την θύρα)

ή "Τρίζουν αι τράπεζαι και αι κονσόλαι. Και ο τριγμός τους είναι μία διαμαρτυρία δια το άδικον μαρτύριόν τους. Κρίκι, κρίκι. Και η μεγάλη ντουλάπα κρέμεται δεμένη με ένα σχοινί από τα πλάγια της αμάξης. Εις την κορυφήν τέσσαρες καρέκλες και δύο μικρά τραπεζάκια ταλαντεύονται. Από ένα εξέχον πόδι μιας τραπέζης ένας τενεκές αγορεύει προς το πλήθος...".

ή "Έμεινα εις το ίδιο σπίτι. Όλοι όμως αι γείτονές μου άλλαξαν. Χθες το πρωί άνοιξα το παράθυρόν μου και είδα γύρω μου νέους γειτόνους. Πώς ημπορώ να βεβαιώσω, ότι δεν άλλαξα σπίτι, αν και έμεινα εις το ίδιο;".

ΓΙΑΤΙ ΤΗΝ 1η ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ;

Με σειρά δημοσιευμάτων ο Τύπος επιχειρεί να δώσει απάντηση στο ερώτημα "γιατί την 1η Σεπτεμβρίου;". Μάλιστα, σε μία εκτενή αναφορά, η εφημερίδα "ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ" αναζητά τα βαθύτερα αίτια του φαινομένου. "Διατί λοιπόν αυτή η μετοικεσία κατά την πρώτην Σεπτεμβρίου και όχι κατ΄ άλλην ημέραν του έτους; Ποίας οικονομικάς ανωμαλίας γεννά η μετοικεσία αυτή; Έχει και την ωφέλιμον όψιν της; Είνε κατάλληλα τα σπίτια των Αθηνών δια τας ανάγκας της Αθηναϊκής οικογενείας;".

Ψάχνοντας για την αρχή του μίτου στο έθιμο της ομαδικής μετοικεσίας τη συγκεκριμένη ημέρα, ο συγγραφέας και αθηναιογράφος Ελευθέριος Σκιαδάς ανατρέχει βαθιά στο παρελθόν, όταν κατά την αρχαιότητα ο Μεταγειτνιών, που αντιστοιχούσε στο διάστημα 15 Αυγούστου - 15 Σεπτεμβρίου, παρέπεμπε στον μετοικισμό του Θησέα από τη Μελίτη στη Διόμεια, οπότε τότε πραγματοποιούνταν και όλες οι μετακομίσεις. Αλλά και κατά την εκκλησιαστική εκδοχή, την 1η Σεπτεμβρίου αρχίζει το εκκλησιαστικό έτος, η λεγόμενη "Ινδικτιών" κατά την οποία γιορτάζεται και η κτίση του κόσμου. Κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο και ειδικότερα επί Ιουστινιανού Α' εισήχθη η μέτρηση κατά Ινδικτιώνες και με τον καιρό καθιερώθηκαν δύο είδη Ινδίκτου, η "καισαρική" (η παλαιά ρωμαϊκή) και η "παπική" (άρχιζε την 25η Δεκεμβρίου και αργότερα την 1η Ιανουαρίου).

Ο λογοτέχνης και δημοσιογράφος Μπάμπης Άννινος, πάντως, σε σχετική αναφορά του το 1896 στο περιοδικό "Αθηναϊκός Αστήρ" σχολίαζε: "Θεολογικώς, αστρονομικώς, φυσιολογικώς, το έτος θεωρείται αρχόμενον από του μηνός Σεπτεμβρίου. Μερικοί θεολόγοι, εξ εκείνων οίτινες δεν αφίνουν τίποτε ανεξέλεγκτον, ισχυρίσθησαν άλλοτε ότι ο Πρωτόπλαστος Αδάμ επλάσθη και ετοποθετήθη εν τη Εδέμ αρχομένου του Σεπτεμβρίου".

Μετά τον θριαμβευτικό εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα και με την κήρυξη της Αθήνας ως πρωτεύουσας του νεοσύστατου Ελληνικού Βασιλείου, καταγράφεται η πρώτη μεγάλη μετοικεσία, που βέβαια δεν θα μπορούσε να συντελεστεί μόνο τις 1ες του Σεπτεμβρίου. Μέσα σε 14 χρόνια (1834-1848) οι κάτι περισσότερο από επτά χιλιάδες ψυχές της Αθήνας πολλαπλασιάστηκαν σε περίπου 26.500!

Έκτοτε, και καθώς η κωμόπολη των ολίγων χιλιάδων κατοίκων με τις αντίστοιχες αριθμητικά κατοικίες έπρεπε να ανταποκριθεί στις ανάγκες στέγασης των σχεδόν τετραπλάσιων ανθρώπων, ξεκινά ερασιτεχνικά, αλλά δυναμικά, το real estate της εποχής.

Η πρώτη μέριμνα της Αυλής είναι η "τακτοποίηση" της πολυπληθούς συνοδείας του Βαυαρού βασιλιά. Οι ξένοι εγκαθίστανται σε κατοικίες που παραχωρούνται -ύστερα από τυπικό αίτημα- από τους Αθηναίους (όσοι αρνούνται να... παραχωρήσουν, πολύ "δημοκρατικά" διώκονται βιαίως από τα σπίτια τους). Αλλά η πόλη έχει πολύ ακόμη κόσμο να στεγάσει. Καθημερινά δέχεται εμπόρους και τεχνίτες που αναζητούν εδώ μέλλον ως πολίτες ενός ελεύθερου πλέον κράτους και οι οποίοι, ελλείψει οικιών, αναζητούν προστατευμένες κόγχες των δρόμων. Το καλοκαίρι έχει περάσει, το φθινόπωρο είναι κρύο και υγρό και ... "με όλην την ωραιώτητα του Αττικού κλίματος, δεν είναι ευάρεστον κατ΄ αυτόν τον ψυχρόν και βροχερόν καιρόν του χρόνου" (Εφημ. "ΕΘΝΙΚΗ", 15/11/1834).

Ο συνωστισμός των ανθρώπων στους για την ώρα λιγοστούς δρόμους της Αθήνας δημιουργεί εικόνα χάους σε μία πόλη, για τον σχεδιασμό της οποίας οι ρυμοτόμοι του παλατιού βρίσκονται ακόμη στην αρχή. Πολλοί, δε, εκ των νεοφερμένων έχουν "στρατοπεδεύσει" σε αρχαία ερείπια, γεγονός που προκαλεί... αλλεργία στον Όθωνα, που έχει κληρονομήσει την αρχαιολατρία του πατέρα του.

Πρόχειρες οικοδομές ξεπετιόνται καταμεσής των δρόμων που δεν έχουν ακόμα διανοιχθεί (Αιόλου, Ερμού, Αθηνάς), αλλά προορίζονται για βασικές αρτηρίες της πόλης στον προσεκτικό σχεδιασμό των ρυμοτόμων Κλεάνθη και Σάουμπερτ, των οποίων η πολεοδομική σύλληψη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις έννοιες Έθνος, Νόμος, Κράτος και Κυβέρνηση. Όπως εξηγεί ο αείμνηστος αρχιτέκτονας, πολεοδόμος και ιστορικός πόλεων, Ι. Τσιώμης, "πρόκειται για έννοιες της νέας αστικής συνείδησης, που βρίσκουν τη συμβολική τους έκφραση ακριβώς στο Άστυ, τη Νέα Πόλη, η οποία πρέπει να είναι αφενός μια ορθολογιστική Πόλη-Μηχανή με απρόσκοπτη αποτελεσματική λειτουργία -με την έννοια του απόλυτου ελέγχου και του απόλυτου προγραμματισμού- και αφετέρου μια Πόλη-Κέντρο, πρωτεύουσα του Κράτους, δηλαδή κέντρο της εξουσίας, υλικό σημείο συγκέντρωσης πληροφοριών και εκπομπής των διαταγών αλλά και συμβολικό κέντρο της ακτινωτής διάταξης του εθνοκρατικού χώρου". Έτσι είναι σχεδιασμένοι οι δρόμοι της, έτσι και οι χώροι που προβλέπονται για οικιστική χρήση.

Η ελεύθερη πόλη παλεύει να σταθεί στα πόδια της. Μόνο που οι ερμηνείες της έννοιας ελευθερία, ποικίλουν. Γιατί η ελευθερία των λύκων είναι ο θάνατος των προβάτων. Αετονύχηδες "επενδυτές" έχουν αντιληφθεί ότι ήρθε η στιγμή να θησαυρίσουν. Σε διάστημα μόλις τεσσάρων εβδομάδων (!) σηκώνουν κατοικίες "της πλάκας", τις οποίες διαθέτουν με υψηλά ενοίκια στους ταλαιπωρημένους άστεγους επήλυδες. Επιπλέον, καθώς η ζήτηση στέγης αυξάνεται διαρκώς, οι ιδιοκτήτες των παλιών σπιτιών ουδεμία συστολή έχουν να διώχνουν τους υπάρχοντες νοικάρηδες για να βρίσκουν νέους με ακόμη πιο υψηλό αντίτιμο. Είναι, δε, τόσο ελκυστική η προοπτική ενός επιπλέον εισοδήματος, που οικογένειες με ιδιόκτητη κατοικία συχνά επιλέγουν να στριμωχτούν στο ένα δωμάτιο και να νοικιάσουν τα υπόλοιπα.

Και ασφαλώς όλα πρέπει να προγραμματιστούν για την 1η Σεπτεμβρίου! Οι εφημερίδες βρίθουν αγγελιών για ενοικίαση οικημάτων ή δωματίων από τη συγκεκριμένη ημέρα. "Ενοικιάζεται από 1ης Σεπτεμβρίου το άνω πάτωμα επί της οδού Ιπποκράτους αριθ. 97 εκ δωματίων 6 και λοιπών χρεωδών. Πληροφορία εις το γαλακτοπωλείον κ. Παπαδόγιαννη, όπισθεν Βουλής" δημοσιεύει η εφημερίδα "Σκριπ" την 30ή Αυγούστου 1904. Συχνά, αντίστοιχες αγγελίες με προσδιορισμένη την έναρξη του ενοικίου (1η Σεπτεμβρίου) δημοσιεύονται στον Τύπο και μετά την πάροδο της συγκεκριμένης ημερομηνίας, γεγονός που ερμηνεύεται ως αδυναμία του ιδιοκτήτη να επιτύχει τον ενοικιαστή που θα ανταποκριθεί στο ζητούμενο αντίτιμο. Για παράδειγμα, αγγελία που δημοσιεύεται στα τέλη του Αυγούστου του 1909 σε διάφορες εφημερίδες, εμφανίζεται και στο φύλλο της 5ης Σεπτεμβρίου στην εφημερίδα "Εμπρός": "Ενοικιάζεται από 1ης Σεπτεμβρίου οικία επί της πλατείας Βαρβακίου εις ην κατοικεί ο κ. Μαργιολόπουλος, δικηγόρος, εξ 7 κυρίων δωματίων και ενός δι΄ υπηρεσίαν δωμάτιον με λουτρόν, είσοδον χωριστήν και μπάνια τα χρεώδη, ύδωρ άφθονον".

Οι συνθήκες ανάγκης εξεύρεσης στέγης για τους άστεγους μετοίκους ερμηνεύουν τη διάθεση στην αγορά ακόμα και της πλέον κατάπτυστης χαμοκέλας. Αλλά επειδή ο νόμος προσφοράς και ζήτησης ως καθοριστικός παράγων κέρδους είναι από συστάσεως της ανθρωπότητας, εκείνο που αναγκάζει τους ήδη έχοντες στέγη να αναζητούν άλλη, προκαλώντας στην πόλη στεγαστική ασφυξία, είναι η ανεξέλεγκτη αύξηση των ενοικίων, γεγονός που μονίμως στηλιτεύει ο Τύπος... "Η απληστία των ολίγων ήπλωσε τους οδόντας της επί της αναγεννωμένης πόλεως που ροκανίζει το χρήμα των πολλών" και αλλού "η βιομηχανία των σπιτιών υπερέβη και την βιομηχανίαν των ελληνικών κονιάκ με το τίποτε σχεδόν σπείρουσα δεξιά και αριστερά οικίας και οικίσκους αυτοσχέδιους και υψώνουσα το ενοίκιον" δημοσιεύει η "ΣΚΡΙΠ" της 23ης Ιουλίου του 1901.

Όσο για το φαινόμενο της ομαδικής μετακόμισης των νοικοκυριών κάθε 1η Σεπτεμβρίου, εκτός από χρονογραφήματα δημοσιεύονται και καταγγελίες, καθώς για τις μετακομίσεις αξιωματικών του Στρατού συχνά επιστρατεύονται ακόμα και στρατιώτες: "... εν θέαμα λυπηρότατον, του οποίου είναι καιρός να απαλλαχθώμεν... " (Εφημερίδα "ΠΡΩΙΑ", 2/9/1903).

ΤΟ ΕΝΟΙΚΙΟΣΤΑΣΙΟ ΣΩΟ ΑΠΟ ΤΙΣ ΣΥΜΠΛΗΓΑΔΕΣ

Ύφεση του φαινομένου παρουσιάζεται το 1910, γεγονός που δεν περνά απαρατήρητο από τον Τύπο. "... Εφέτος σημαντική μείωσις της κινήσεως παρατηρείται. Καθώς και μέγας αριθμός οικιών, αι οποίαι έμειναν χωρίς ενοικιαστάς" δημοσιεύει τον Σεπτέμβριο του 1910 η εφημερίδα "ΕΣΤΙΑ".

Στην πραγματικότητα, από την κινητικότητα του Σεπτεμβρίου εξαιρέθηκαν οι μεγαλοαστοί που κατάφεραν να αποκτήσουν δική τους στέγη πέριξ του παλατιού, όπου έχουν υψωθεί πολυώροφα ακίνητα. Διότι η μεγάλη λαϊκή τάξη, που διογκώνεται από τη συνεχή έλευση επαρχιωτών, ακόμη κρατά το "έθιμο" της 1ης Σεπτεμβρίου.

Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι φέρνουν νέα δεδομένα, που θα αναγκάσουν την κυβέρνηση να πάρει θέση για την προστασία των ενοικιαστών από τους άκαρδους ιδιοκτήτες που επιβάλλουν αυξήσεις στα ενοίκια των απροστάτευτων συζύγων και παιδιών των πολεμιστών. Με πύρινα άρθρα τους οι εφημερίδες στηλιτεύουν την κερδοσκοπική, απάνθρωπη στάση των ιδιοκτητών, οι οποίοι δεν διστάζουν να προβαίνουν σε εξώσεις, όταν δεν εισπράττουν το ενοίκιο που αξιώνουν.

Τον Οκτώβριο του 1912 εκτελεστικό Βασιλικό Διάταγμα, που δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, βάζει φρένο στις εξώσεις. Ταυτόχρονα, εγκαινιάζεται το Ενοικιοστάσιο, που βάζει απαράβατους όρους στη σχέση ιδιοκτήτη και ενοικιαστή, ως ασπίδα προστασίας των λαϊκών στρωμάτων από τις τάσεις αισχροκέρδειας και εκμετάλλευσης. Οι ιδιοκτήτες αντιδρούν σθεναρά στην καθιέρωσή του, αλλά η φωνή των ενοικιαστών είναι ισχυρότερη.

Το 1916 το Ενοικιοστάσιο γίνεται νόμος, η ισχύς του οποίου στην πορεία "παγώνει" και ύστερα από δικαστικούς διαξιφισμούς ιδιοκτητών και ενοικιαστών, συμπληρωματικές ρυθμίσεις και διατάγματα, θα βρει επιτέλους τον προορισμό του και θα "στρογγυλοκαθίσει" στη νομοθεσία.

Λίγο πολύ όλα αλλάζουν, εκτός από την περίφημη "1η Σεπτεμβρίου", που παραμένει ως κομβική ημερομηνία έναρξης και λήξης μισθώσεων. Ενδεικτική περίπτωση αποτελεί το Βασιλικό Διάταγμα της 21ης Ιουλίου 1922 "περί ενοικιοστασίου", όπου η συγκεκριμένη ημερομηνία αναφέρεται 28 φορές!

Στο μακρινό μέλλον, τα ενοίκια πολλάκις θα πάρουν -και θα παίρνουν- την "άνω βόλτα" στον βωμό της κερδοσκοπίας, που θα υπαγορεύει η αυξημένη ζήτηση στέγης. Η πρωτομηνιά θα ξεφτίσει. Ωστόσο, ως τυπικός μήνας μετακομίσεων στη συνείδηση των πολιτών θα παραμείνει ο Σεπτέμβριος, φαινόμενο που θα ερμηνευτεί πολλαπλώς, αλλά ουδέποτε πειστικά. Ίσως επειδή θα βρίσκεται φωλιασμένο σε κάποια προστατευμένη γωνιά της συλλογικής μνήμης.

Πηγή: ΑΠΕ

ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΚΑΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ

- "Αθηναϊκή Μετοικεσία", Ελ. Σκιαδά (Εκδ. Σύλλογος των Αθηναίων, 2024)

- "Η Ιστορία των Αθηναίων", Δ. Καμπούρογλου (Εκδ. Παλμός, Αθήνα 1995)

- "Τα πρώτα αθηναϊκά σπίτια (1832-1860)", Αγ. Κόκκου (Περ. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ, τ.2ο / Φεβρουάριος 1982)

- "Η Ελλάδα του Όθωνα", Εντ. Αμπού (Εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2018)

- "Για την Αρχιτεκτονική", Αρ. Κωνσταντινίδη (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2017)

- "Η Αθήνα ξένη στον εαυτό της", Ι. Τσιώμη (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2021)

- Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος

- Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Εφημερίδων και Περιοδικού Τύπου

- Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών