Του Κώστα Ράπτη 

Στην αρχαία νεκρόπολη που βρίσκεται 13 χιλιόμετρα βορειοδυτικά των ερειπίων της Περσεπόλεως, ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να θαυμάσει όχι μόνο τους λαξευτούς τάφους ονομαστών Αχαιμενιδών, όπως ο Δαρείος και ο Ξέρξης, αλλά και ανάγλυφα της σασσανιδικής περιόδου. Το πιο γνωστό από αυτά είναι ο "Θρίαμβος του Σαπώρ Α'", όπου ο Πέρσης μονάρχης του 3ου μ.Χ. αιώνα στέκει έφιππος μπροστά στους γονυπετείς Ρωμαίους αυτοκράτορες που μπόρεσε να αιχμαλωτίσει, ήτοι τον Βαλεριανό και τον Φίλιππο τον Άραβα. 

Στις 7 Νοεμβρίου, έγιναν τα αποκαλυπτήρια μεγάλου γλυπτού αντιγράφου του "Θριάμβου του Σαπώρ" στην Πλατεία Επαναστάσεως, στο κέντρο της Τεχεράνης. Πρόκειται για κίνηση μέχρι πρότινος αδιανόητη στην Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν, αλλά και απολύτως ενδεικτική της στροφής στον ιρανικό εθνικισμό που ενθαρρύνουν οι κυβερνώντες, με αναφορές και στο προϊσλαμικό παρελθόν της χώρας, ιδίως μετά τον φετινό "Πόλεμο των Δώδεκα Ημερών" με το Ισραήλ και τις ΗΠΑ.

Η εγκατάσταση του αγάλματος αποτελεί μέρος μιας εκστρατείας με τίτλο "Θα Γονατίσετε Ξανά Ενώπιον του Ιράν", εμπνευσμένη από μια δήλωση του ανώτατου ηγέτη της Ισλαμικής Δημοκρατίας, αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ. Ο συντηρητικός δήμαρχος της Τεχεράνης, Αλιρεζά Ζακανί, δήλωσε ότι το μήνυμα της εγκατάστασης είναι "η αντίσταση και η αποφασιστικότητα του ιρανικού έθνους σε όλη του την ιστορία".

Ο πολιτικός σχολιαστής Εχσάν Μοβαχεντιάν, τον οποίο επικαλούνται τόσο τα συντηρητικά όσο και τα φιλομεταρρυθμιστικά μέσα ενημέρωσης, δήλωσε ότι η ανέγερση του μνημείου του Σαπώρ είναι "ενθαρρυντική" και υποστήριξε ότι η Ισλαμική Δημοκρατία "συνειδητοποίησε επιτέλους το λάθος της να παραμελεί στοιχεία της εθνικής ταυτότητας του Ιράν".

Άλλοι, πάντως, εμφανίζονται λιγότερο ενθουσιώδεις – και δεν προέρχονται από τους κύκλους των συντηρητικών. Ο μεταρρυθμιστής σχολιαστής Αχμάντ Ζεϊνταμπαντί θεώρησε την απεικόνιση του γονατιστού Βαλεριανού δυσάρεστη, γράφοντας ότι "αντί να εμπνέει υπερηφάνεια, από την άποψη της ιρανικής εθνικής και θρησκευτικής ηθικής, συμβολίζει την αλαζονεία, την έπαρση και ένα είδος μικροπρέπειας που γεννιέται από τον θρίαμβο επί του αντιπάλου".

Ο επίσης μεταρρυθμιστής δημοσιογράφος Εχσάν Μπονταγί δήλωσε ότι το άγαλμα "έρχεται σε αντίθεση με τα 45 χρόνια επίμονης άρνησης των αξιών του αρχαίου Ιράν" από την Ισλαμική Δημοκρατία. Πρόσθεσε ότι αν η πρωτοβουλία "δεν αποτελεί πολιτική εκμετάλλευση της ιστορίας του Ιράν, τότε είναι καιρός να επανεξεταστούν επίσημα αποφάσεις όπως το περιεχόμενο των σχολικών βιβλίων Ιστορίας".

Παρελθόν η μαντίλα

Χιλιάδες άνθρωποι παρευρέθηκαν στην τελετή των αποκαλυπτηρίων, η οποία περιελάμβανε παραστάσεις από τη Συμφωνική Ορχήστρα της Τεχεράνης αλλά και (άνδρες) ποπ τραγουδιστές. Επετράπη επίσης η παρακολούθηση της εκδήλωσης από γυναίκες με ακάλυπτη κεφαλή – κατά παρέκκλιση από τους ισχύοντες ενδυματολογικούς περιορισμούς.

Στην πραγματικότητα, περίπου η μία στις δύο κατοίκους της Τεχεράνης κυκλοφορεί πλέον στον δρόμο ακάλυπτη, καθώς μετά τις ταραχώδεις διαδηλώσεις υπό το σύνθημα "Ζωή, Γυναίκα, Ελευθερία" που ακολούθησαν τον θάνατο της Μαχσά Αμινί (της νεαρής Κουρδο-ιρανής που είχε προσαχθεί στο τμήμα για απρεπή περιβολή) το 2022, η παραβίαση των κανόνων του χετζάμπ πήρε μαζικές διαστάσεις. Και το πιο εντυπωσιακό: το καθεστώς υποχρεώθηκε να το ανεχθεί, κρίνοντας ότι σε καιρούς τέτοιων γεωπολιτικών προκλήσεων η επιμονή σε μια τέτοια μάχη αποτελούσε περιττή πολυτέλεια. Πολύ χαρακτηριστικά, η εφαρμογή νομοθετήματος για την επιβεβαίωση της επιβολής του χετζάμπ, το οποίο υιοθέτησε η πλειοψηφία των συντηρητικών στο κοινοβούλιο, πάγωσε με απόφαση του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας.

Από μιαν άποψη, η παρουσία ακάλυπτων γυναικών στην πλατεία Επαναστάσεως ωχριά μπροστά στις ροκ συναυλίες που πια μπορεί κανείς να δει σε πεζοδρόμους της Τεχεράνης, σε αποτύπωση της αλλαγής των ηθών που προχωρά ερήμην της επίσημης ιδεολογίας.

Η ιρανική κοινωνία εκκοσμικεύεται ταχέως. Εμπιστευτική μελέτη του Κέντρου Έρευνας Πολιτισμού, Τέχνης και Επικοινωνίας του υπουργείου Πολιτισμού και Ισλαμικής Καθοδήγησης που διέρρευσε πέρυσι σε περσόφωνα μέσα ενημέρωσης του εξωτερικού αποκαλύπτει ότι περίπου το 73% των Ιρανών υποστηρίζουν τον διαχωρισμό της θρησκείας από το κράτος, όταν το αίτημα της κοσμικής διακυβέρνησης καταγραφόταν σε ποσοστό κάτω του 31% το 2015. Σε ένα από τα πιο σημαντικά ευρήματα της μελέτης, το 85% δήλωσε ότι οι Ιρανοί έχουν γίνει λιγότερο θρησκευόμενοι σε σύγκριση με πριν από 5 χρόνια. Μόνο το 7% δήλωσε ότι έχει γίνει πιο θρησκευόμενο και περίπου το 8% δήλωσε ότι δεν βλέπει καμία διαφορά. Ως προς το μέλλον, πάνω από το 81% αναμένει συνεχή μείωση της θρησκευτικότητας τα επόμενα πέντε χρόνια.

Οι αλλαγές στον ένοπλο βραχίονα του κράτους

Στις ήδη δρομολογημένες εσωτερικές διεργασίες ήρθε να προστεθεί και το σοκ του "Πολέμου των Δώδεκα Ημερών", το οποίο ξύπνησε πατριωτικά αντανακλαστικά ακόμη και στην αδιάφορη πολιτικά νεολαία ή σε κοινωνικά στρώματα σαφώς ενάντια στην ισλαμική διακυβέρνηση.

Η μετάθεση του κέντρου λήψης των αποφάσεων από τον Αγιατολάχ Χαμενεΐ στη συλλογική ηγεσία των Φρουρών της Επανάστασης, για το διάστημα κατά το οποίο ο πρώτος ήταν υποχρεωμένος να κρύβεται για τη ζωή του, η αρχική εξόντωση της στρατιωτικής ηγεσίας και η εσπευσμένη αντικατάστασή της από μία νεότερη γενιά στελεχών, με λιγότερο διαλλακτικές απόψεις, είναι κατά τον γεωπολιτικό αναλυτή Brandon J. Weichert του Τhe National Interest τα στοιχεία που επέτρεψαν τη σιωπηρή ανάδυση ενός ουσιαστικά στρατοκρατικού καθεστώτος.

Άλλωστε, η ιδεολογική αφοσίωση δεν προστάτευσε τον ένοπλο βραχίονα του καθεστώτος από τις πράξεις κατασκοπείας και σαμποτάζ που εξαπέλυσε το Ισραήλ. Εξού και έκτοτε οι μηχανισμοί αναδομούνται με έμφαση στην τεχνοκρατική αποτελεσματικότητα. 

Ήδη ο σκληροπυρηνικός υπαρχηγός των Φρουρών της Επανάστασης, ταξίαρχος Ρεζά Νακντί, αντικαταστάθηκε, ενώ πολλαπλές αναφορές τους τελευταίους μήνες υποδηλώνουν ότι αξιωματικοί μεσαίου βαθμού στη Δύναμη Quds και στις μονάδες αεράμυνας έχουν μετατεθεί ή αποστρατευτεί για την αποκατάσταση της εσωτερικής εμπιστοσύνης και την αναπροσαρμογή των δομών διοίκησης.

Οι αλλαγές εκτυλίσσονται στο πλαίσιο μιας νέας περιφερειακής δυναμικής, όπου η Ισλαμική Δημοκρατία πλοηγείται ανάμεσα σε εξωτερικές πιέσεις και έναν διαλυμένο "άξονα της αντίστασης" στην περιοχή, καθώς και σε εσωτερικές πιέσεις ασφαλείας και οικονομικές προκλήσεις. Η σιωπηλή αναδιάταξη του πιο ισχυρού στρατιωτικού θεσμού της μπορεί, επομένως, να αποδειχθεί εξίσου κρίσιμη με οποιαδήποτε εμφανή αλλαγή πολιτικής.

Όλα αυτά δεν συνεπάγονται απαραίτητα τη σταθεροποίηση του Ιράν σε βάθος χρόνου. Το πολιτικό Ισλάμ λειτούργησε ως συγκολλητικό στοιχείο για μία πολυεθνοτική πρώην αυτοκρατορία, ενώ η στροφή στον περσικό εθνικισμό δεν είναι εγγυημένο ότι θα αποβεί αρκούντως συμπεριληπτική για τις μειονότητες και δεν θα ενισχύσει τυχόν αποσχιστικές τάσεις τους.