Της Ksenia Luchenko

Σε γενικές γραμμές δεν υπήρχε τίποτα ασυνήθιστο στο γεγονός ότι ο Πατριάρχης Κίριλ της Μόσχας, αρχηγός της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (ΡΟΕ), δεν παρέστη στην κηδεία του Πάπα Φραγκίσκου. Στην τελική, οι περισσότεροι αρχηγοί των Ορθόδοξων Εκκλησιών του κόσμου απουσίαζαν. Ωστόσο, η σχέση μεταξύ του Κίριλ και του Φραγκίσκου δεν ήταν συνηθισμένη. Η συνάντησή τους το 2016 στην Κούβα ήταν η πρώτη στην ιστορία ανάμεσα σε Πάπα και ηγέτη της ΡΟΕ. Τότε, πολλοί περίμεναν ότι αυτή η συνάντηση θα οδηγούσε σε μια επανεκκίνηση των σχέσεων Ρωσίας-Βατικανού, ή ακόμα και των σχέσεων Καθολικής και Ορθόδοξης Εκκλησίας. Αλλά αυτό δεν συνέβη. Ούτε φαίνεται να είναι πιθανό τώρα — ανεξάρτητα από το ποιος θα επιλεγεί ως διάδοχος του Φραγκίσκου.

Το γεγονός ότι δεν έχει πραγματοποιηθεί παπική επίσκεψη στις περισσότερες μετασοβιετικές χώρες από το θάνατο του Πάπα Ιωάννη Παύλου Β΄ το 2005 είναι συμβολικό της έντασης μεταξύ της ΡΟΕ και της Καθολικής Εκκλησίας, η οποία έχει κυμαινόμενη ένταση τις τελευταίες δεκαετίες. Παρά τις προσπάθειες του Βατικανού, η ΡΟΕ έχει μπλοκάρει όλες τις απόπειρες οργάνωσης τέτοιων επισκέψεων — παρά την ύπαρξη μεγάλων καθολικών κοινοτήτων σε χώρες όπως η Ουκρανία και η Λευκορωσία.

Οι λόγοι για αυτή την ένταση είναι πολλοί. Πρώτον, η ΡΟΕ ενοχλήθηκε ιδιαίτερα από την αποκατάσταση της Ελληνικής Καθολικής Εκκλησίας στην Ουκρανία — η οποία είχε απαγορευτεί από τον Στάλιν, αλλά επανήλθε νόμιμα το 1989 επί ηγεσίας του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ — και κατακρίνει την ανάκτηση εκκλησιαστικών κτηρίων που ελέγχονταν από το Πατριαρχείο Μόσχας ως "θρησκευτική δίωξη". Δεύτερον, η ΡΟΕ ενοχλήθηκε με τη δημιουργία τεσσάρων καθολικών επισκοπών στη Ρωσία και με ό,τι θεωρεί "ιεραποστολική δραστηριότητα" στην έδρα της. Τέλος, παραδοσιακά υπάρχει μια ισχυρή αντικοινωνική πτέρυγα εντός της ΡΟΕ, και η ηγεσία της παραμένει επιφυλακτική απέναντι σε οποιαδήποτε βελτίωση των σχέσεων με το Βατικανό.

Όταν ο Κίριλ έγινε Πατριάρχης το 2009, υπήρχαν ελπίδες σε ορισμένους κύκλους της ΡΟΕ για μια προσέγγιση μεταξύ του νέου Πατριάρχη και του Πάπα Βενέδικτου ΙΣΤ΄, ο οποίος είχε εκλεγεί τέσσερα χρόνια νωρίτερα. Κατά τη θητεία τους, προέκυψε η ιδέα μιας "συντηρητικής συμμαχίας" που θα βασιζόταν στον κοινό αγώνα εναντίον ιδεών όπως ο κοσμικισμός, ο φεμινισμός και η ισότητα των φύλων. Ωστόσο, αυτή η δυναμική τελείωσε με την εκλογή του Φραγκίσκου, ο οποίος δεν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τη Ρωσία και προέβαλλε αντίθετες αξίες: διαλόγου, ειρήνης και ενσωμάτωσης.

Η πίστη του Φραγκίσκου στον διάλογο οδήγησε στη συνάντηση του 2016 με τον Κίριλ σε ουδέτερο έδαφος, την Κούβα. Ωστόσο, το κύριο αποτέλεσμα της συνάντησης ήταν απλώς η ίδια η διεξαγωγή της — και οι φωτογραφίες του Πάπα και του Πατριάρχη μαζί.

Με το πέρασμα του χρόνου, οι ρητορικές διαφορές μεταξύ Φραγκίσκου και Κίριλ εμβάθυναν. Ενώ ο Φραγκίσκος επέτρεψε, για παράδειγμα, την ευλογία ομόφυλων ζευγαριών, ο Κίριλ απαγόρευσε στους ιερείς της ΡΟΕ να βαπτίζουν παιδιά που γεννήθηκαν μέσω παρένθετης μητέρας και δήλωσε ότι η πιθανότητα παρέλασης Pride στην ανατολική Ουκρανία ήταν ένας από τους λόγους της πλήρους εισβολής της Ρωσίας. Κατά τη διάρκεια τηλεφωνικής συνομιλίας με τον Κίριλ τον Μάιο του 2022, ενώ οι μάχες στην Ουκρανία έφθαναν στο αποκορύφωμά τους, ο Φραγκίσκος δήλωσε ότι τον παρακάλεσε να μην γίνει "αγιασματοφόρος του Πούτιν".

Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Φραγκίσκος ήταν αδιαμφισβήτητος υποστηρικτής του Κιέβου. Ως πολίτης της Αργεντινής, προερχόταν από τον "Παγκόσμιο Νότο" και συμπαθούσε το αντιαμερικανικό και αντικαθεστωτικό αίσθημα. Στα τρία χρόνια του πολέμου, η ρητορική του δεν ευθυγραμμίστηκε πλήρως ούτε με τη Δύση ούτε με τη Ρωσία. Προσπάθησε να ακολουθήσει έναν διαφορετικό δρόμο και να χτίσει γέφυρες — αλλά απέτυχε.

Τον πρώτο χρόνο του πολέμου, ο Φραγκίσκου εξέδωσε πάνω από εκατό δηλώσεις καταδικάζοντας τη βία και ζητώντας βοήθεια για τα θύματα. Φίλησε μια ουκρανική σημαία από τη Μπούτσα, όπου ρωσικά στρατεύματα διέπραξαν φρικαλεότητες, και αποκάλεσε τη Μαριούπολη — που καταλήφθηκε από τη Ρωσία μετά από μήνες καταστροφικών μαχών και χιλιάδες θανάτους — "μαρτυρική πόλη". Ωστόσο, αντιστάθηκε στην επιλογή μιας πλευράς ως "καλής" και δήλωσε ότι οι Ουκρανοί είναι θύματα γεωπολιτικών συμφερόντων και της βιομηχανίας όπλων. Αυτό προκάλεσε οργή σε ορισμένους Ουκρανούς, καθώς φαινόταν να αντιλαμβάνεται τον πόλεμο μέσω της ρωσικής προπαγάνδας.

Σε αντίθεση με τη ΡΟΕ, το Βατικανό κατάλαβε τον πόλεμο στο πλαίσιο της παγκόσμιας ταυτότητάς του — η οποία υπαγόρευε αρχή ουδετερότητας. Έτσι προχώρησε σε διπλωματικές πρωτοβουλίες, βοηθώντας στην επιστροφή κρατουμένων, ιδιαίτερα παιδιών, στα εδάφη τους. Αυτό δεν προκάλεσε την οργή της Μόσχας, και ρωσικοί αξιωματούχοι συνέχισαν να συναντούν εκπροσώπους του Βατικανού. Το Κίεβο, από την άλλη, αναγνώρισε ότι η μεσολάβηση του Βατικανού έσωσε πολλά ουκρανικά παιδιά.

Όλα αυτά σημαίνουν ότι — τουλάχιστον επίσημα — οι σχέσεις Ρωσίας-Βατικανού, όπως και οι ευρύτερες σχέσεις ΡΟΕ-Καθολικής Εκκλησίας, δεν επιδεινώθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου. Για παράδειγμα, ο μητροπολίτης Πάολο Πέτσι, αρχιεπίσκοπος της επισκοπής Μητέρας του Θεού στη Μόσχα, εξακολουθεί να προσκαλείται από το Πατριαρχείο σε όλες τις σημαντικές λειτουργίες στον Καθεδρικό Ναό του Χριστού Σωτήρα.

Ωστόσο, η κηδεία του Φραγκίσκου ήταν γεμάτη συμβολισμό: εν μέσω διαπραγματεύσεων για τον τερματισμό του πολέμου στην Ουκρανία, παγκόσμιοι ηγέτες συγκεντρώθηκαν στη Ρώμη, βρέθηκαν στην νεκρώσιμο ακολουθία, αντάλλαξαν "φιλιά ειρήνης" και συμμετείχαν σε αυθόρμητες διαβουλεύσεις. Η Ρωσία απουσίαζε.

Όσον αφορά το αν ο νέος Πάπας θα μπορέσει να βελτιώσει τις σχέσεις με τη Μόσχα, πολλά εξαρτώνται από το αν θα είναι Ευρωπαίος ή από τον Παγκόσμιο Νότο. Θα παίξουν ρόλο και οι ιδεολογικές του πεποιθήσεις. Αν είναι κοντά στην πιο παραδοσιακή πτέρυγα της Εκκλησίας, τότε η ΡΟΕ μπορεί να επιστρέψει στην πρόταση για μια συντηρητική συμμαχία, που είχε εγκαταλειφθεί από την εποχή του Βενέδικτου ΙΣΤ΄. Αν, όμως, ο νέος Πάπας είναι περισσότερο προευρωπαϊκός, θα αναγκαστεί να παγώσει τις προσπάθειες διαλόγου με τη ΡΟΕ — κάτι που θα απαιτήσει από το Βατικανό να επανεκτιμήσει τη θέση του σε πολλά άλλα ζητήματα, συμπεριλαμβανομένων των σχέσεών του με άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες.

Είναι πιθανό ο νέος Πάπας να συνεχίσει τις τρέχουσες προσπάθειες του Βατικανού για ουδετερότητα. Αυτό θα σήμαινε εστίαση σε ανθρωπιστικές πρωτοβουλίες στην Ουκρανία, όπως η βοήθεια σε πρόσφυγες και η επιστροφή κρατουμένων, διατηρώντας παράλληλα επαφές με τη ΡΟΕ.

Σε κάθε περίπτωση, η σχέση ΡΟΕ-Καθολικής Εκκλησίας θα καθοριστεί από τα γεγονότα στην Ουκρανία. Αν ο πόλεμος τελειώσει, οι δύο Εκκλησίες θα πρέπει να αποφασίσουν πώς θα συμμετέχουν σε μια διαδικασία συμφιλίωσης. Πάντως, είναι εξαιρετικά απίθανο η ΡΟΕ να συνεργαστεί στενά με τις ευρωπαϊκές Εκκλησίες. Η θητεία του Φραγκίσκου έδειξε ότι οι διαφορές στη γλώσσα, τη ρητορική και την προσέγγιση είναι πάρα πολύ μεγάλες.

Διαβάστε το άρθρο στην αρχική του δημοσίευση εδώ.

Επιμέλεια - Απόδοση: Νικόλας Σαπουντζόγλου