Του  Alexey Gusev

Η φαινομενικά τυχαία κατάρριψη ενός επιβατηγού αεροσκάφους των Azerbaijan Airlines από τη ρωσική αεράμυνα στις 25 Δεκεμβρίου 2024, αποτελεί μια καθοριστική στιγμή στους εξελισσόμενους δεσμούς μεταξύ του Κρεμλίνου και των πρώην σοβιετικών δημοκρατιών. Αντί για μια σχέση μεταξύ ενός "αυτοκρατορικού κέντρου" και "δορυφόρων", βλέπουμε όλο και περισσότερο ένα πιο περίπλοκο σύστημα αμοιβαίων συμφωνιών. Ο Πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν Ιλχάμ Αλίεφ είναι πρωτοπόρος από αυτή την άποψη, αρνούμενος να αφήσει τη Μόσχα να ξεφύγει από την αεροπορική καταστροφή.

Η συντριβή έλαβε λιγότερη προσοχή από τα μέσα ενημέρωσης από ό,τι θα περίμενε κανείς λόγω της ημερομηνίας κατά την οποία συνέβη, όταν μεγάλο μέρος του δυτικού κόσμου γιόρταζε τα Χριστούγεννα. Όπως ήταν αναμενόμενο, ωστόσο, κυριάρχησε στα πρωτοσέλιδα στο Αζερμπαϊτζάν και προκάλεσε μια έκρηξη θλίψης. Το hashtag #Russiamustapologize έγινε το πιο ευρέως χρησιμοποιούμενο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης του Αζερμπαϊτζάν για αρκετές ημέρες.

Ενώ οι ρωσικές πολιτικές και στρατιωτικές αρχές ενήργησαν σύμφωνα με τις διαχρονικές γραφειοκρατικές παραδόσεις να επιδιώκουν να αποφύγουν την ευθύνη για όσο το δυνατόν περισσότερο, το Μπακού ζήτησε από τη Μόσχα να παραδεχτεί την ενοχή της, να ξεκινήσει μια διαφανή έρευνα και να τιμωρήσει όσους έφταιγαν.

Εφαρμόστηκε πίεση στο υψηλότερο επίπεδο. Όταν συνέβη η τραγωδία, ο Αλίεφ ταξίδευε για την Αγία Πετρούπολη, αλλά διέταξε αμέσως το αεροπλάνο του να γυρίσει και να επιστρέψει στο Αζερμπαϊτζάν. Αυτό ήταν ένα προοίμιο για μια περαιτέρω ψύξη των δεσμών. Αρκετές μέρες αργότερα, ο Αλίεφ είπε ότι το αεροσκάφος καταρρίφθηκε από ένα επίγειο σύστημα και εξέφρασε την οργή του για τις προσπάθειες της ρωσικής πλευράς να "τελειώσει το ζήτημα". Ακόμη και ένα τηλεφώνημα και η υπεκφυγή συγγνώμης από τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν δεν κατάφεραν να βάλουν τέλος στο θέμα. Σε μια συνάντηση με τους συγγενείς των θυμάτων στις 6 Ιανουαρίου, ο Αλίεφ δήλωσε ξανά ότι "την ευθύνη για την καταστροφή φέρουν οι εκπρόσωποι της Ρωσίας".

Η ρητορική του Αλίεφ έχει εγείρει ερωτήματα σχετικά με την κατάσταση των δεσμών μεταξύ Ρωσίας και Αζερμπαϊτζάν, η οποία φαινόταν να βρίσκεται σε θετική τροχιά από τότε που το Μπακού κατέλαβε την αμφισβητούμενη περιοχή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ τον Σεπτέμβριο του 2023. Περίπου τότε, τα ΜΜΕ του Αζερμπαϊτζάν άρχισαν να παίρνουν έναν πιο φιλικό τόνο προς τη Ρωσία. Και μετά την επίσκεψη του Πούτιν στο Μπακού τον Αύγουστο του 2024, η συνεργασία μεταξύ των δύο χωρών σε έργα υποδομής εμβαθύνθηκε. Ο Αλίεφ επανέλαβε ότι ο πρώτος ξένος επενδυτής στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ ήταν ο Ρώσος κατασκευαστής οχημάτων KAMAZ.

Το καλοκαίρι του 2024, έγινε λόγος για πιθανή βοήθεια του Αζερμπαϊτζάν στη διατήρηση των εξαγωγών ρωσικού φυσικού αερίου στην Ευρώπη μέσω της Ουκρανίας. Μια ιδέα ήταν μια "συμφωνία ανταλλαγής" στην οποία το αέριο του Αζερμπαϊτζάν θα διοχετευόταν μέσω Ουκρανίας στη Σλοβακία και την Ουγγαρία. Παρόλο που αυτό δεν υλοποιήθηκε ποτέ και η διαμετακόμιση φυσικού αερίου μέσω της Ουκρανίας σταμάτησε την 1η Ιανουαρίου, ο Αλίεφ ήταν πιθανότατα ευχαριστημένος που μπόρεσε να δείξει ότι το Αζερμπαϊτζάν θα μπορούσε να είναι ενδιάμεσος μεταξύ Ρωσίας και Ευρώπης.

Ωστόσο, η κατάρριψη της πτήσης J28243 των Αερογραμμών του Αζερμπαϊτζάν σημαίνει ότι ο Αλίεφ είναι πλέον εγκλωβισμένος σε μια αντιπαράθεση με τη Μόσχα. Η επίσημη δήλωση του Αζερμπαϊτζάν σχετικά με τη συνομιλία του Αλίεφ με τον Πούτιν σχετικά με τη συντριβή ισχυρίστηκε ότι το αεροπλάνο καταρρίφθηκε ως αποτέλεσμα "εξωτερικής φυσικής και τεχνικής παρέμβασης". Παρά την προσεκτική γλώσσα, δεν αφήνει πολλά περιθώρια αμφιβολίας. Αντίθετα, η ρωσική δήλωση για την ίδια συνομιλία εξέφρασε συλλυπητήρια για το "τραγικό συμβάν" που "έλαβε χώρα στον εναέριο χώρο της Ρωσίας". Με άλλα λόγια, η Ρωσία απέχει πολύ από την παραδοχή της ενοχής.

Στο μέλλον, ο Αλίεφ θα μπορεί να χρησιμοποιήσει αυτό το περιστατικό για να ενισχύσει τη θέση του σε άλλες διαπραγματεύσεις με τη Μόσχα, όπως οι συνομιλίες για τον λεγόμενο Διάδρομο Ζανγκεζούρ - τη δοκιμασμένη οδό μεταφοράς μέσω του αρμενικού εδάφους για τη σύνδεση του Αζερμπαϊτζάν με τον θύλακα του Ναχτσιβάν - που ο Αλίεφ επιμένει ότι πρέπει να εμπλέκονται οι συνοριοφύλακες του Αζερμπαϊτζάν. Η Μόσχα ήταν πάντα επιφυλακτική ότι η συμφωνία για την εφαρμογή του διαδρόμου θα κινδύνευε να ενισχύσει τους δεσμούς μεταξύ Τουρκίας και Αζερμπαϊτζάν και να οδηγήσει στην οριστική απώλεια του ρόλου της ως εξωτερικός διαιτητής στον Νότιο Καύκασο.

Ο πόλεμος στην Ουκρανία σημαίνει ότι η ελευθερία δράσης της Ρωσίας περιορίζεται σοβαρά και το Αζερμπαϊτζάν είναι έτοιμο να πιέσει το πλεονέκτημά του. Αυτή η διαδικασία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως αποτίναξη της αποικιακής κληρονομιάς της Σοβιετικής Ένωσης: όχι μέσω εκδημοκρατισμού, αλλά μέσω μεγαλύτερης ανεξαρτησίας της εξωτερικής πολιτικής από το πρώην αυτοκρατορικό κέντρο. Δεν είναι μόνο το Κρεμλίνο που μπορεί να επιβάλει κανόνες στις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες – η διαδικασία μπορεί επίσης να λάβει χώρα αντίστροφα.

Την ίδια στιγμή, η αντίδραση του Μπακού στην αεροπορική καταστροφή δεν καθορίστηκε απλώς από τη γεωπολιτική. Η κοινή γνώμη στο Αζερμπαϊτζάν ήταν εξίσου σημαντική. Οι φωτογραφίες από τις ζημιές που προκλήθηκαν στο αεροπλάνο που συνετρίβη στη συνέχεια στο Καζακστάν προκάλεσαν θύελλα αγανάκτησης στην κοινωνία του Αζερμπαϊτζάν. Κατά συνέπεια, ο Αλίεφ αντιμετώπισε μια επιλογή: είτε ήταν στο πλευρό του λαού του Αζερμπαϊτζάν είτε ήταν με τη Ρωσία. Κατά κάποιο τρόπο, έγινε ζήτημα νομιμότητας. Η νομιμότητα του Αλίεφ προήλθε από μέσα ή έξω; Ο ηγέτης του Αζερμπαϊτζάν πήρε μια γρήγορη απόφαση, δείχνοντας αλληλεγγύη στον θυμωμένο πληθυσμό του.

Μέχρι την ηχηρή νίκη του Αζερμπαϊτζάν στον Δεύτερο Πόλεμο του Καραμπάχ του 2020, ο Αλίεφ έπρεπε σε μεγάλο βαθμό να παραμείνει στη σκιά του πατέρα του και του προκατόχου του ως προέδρου, Χέινταρ Αλίεφ. Για το λόγο αυτό, ο Ιλχάμ Αλίεφ θέλει να δείξει ότι μπορεί να αντιμετωπίσει διεθνείς ηγέτες όπως ο Πούτιν και ο Τούρκος Πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν ως ίσος.

Η σκληρή θέση του Αλίεφ για το αεροπορικό δυστύχημα επιβεβαίωσε για άλλη μια φορά τον ρόλο του ως "υπερασπιστή του έθνους": ένα έθνος που όχι μόνο είναι αδύνατο να καταπιεστεί, αλλά μπορεί επίσης να σταθεί απέναντι στον μεγάλο, επικίνδυνο γείτονά του. Πράγματι, η αίσθηση του ανήκειν σε μια εθνική κοινότητα συχνά βασίζεται στο να είσαι μέρος ενός έθνους που επιβάλλει σεβασμό. Και η απάντηση του Αζερμπαϊτζάν στο αεροσκάφος που καταρρίφθηκε θα μπορούσε να προστεθεί σε ένα εγχειρίδιο για την οικοδόμηση του έθνους. Είτε διαισθητικά είτε εσκεμμένα, ο Αλίεφ ενεργεί σύμφωνα με τις καλύτερες αρχές της πολιτικής επιστήμης, προωθώντας τη διαμόρφωση μιας εθνικής ταυτότητας.

Ωστόσο, η προσέγγιση του Αλίεφ θα μπορούσε να αποτύχει. Οι τακτικές επιθέσεις στη Μόσχα πρέπει να αποφέρουν κάτι, διαφορετικά θα μπορούσε να εμφανιστεί απογοήτευση. Δεν είναι βέβαιο ότι ο Πούτιν θα εγκαταλείψει την παραδοσιακή του αδιαλλαξία για να κάνει κάτι όπως να παραδεχτεί την ευθύνη για το αεροπορικό δυστύχημα και να παραδώσει όσους είναι ένοχοι στο Μπακού. Εξάλλου, αν ο Πούτιν παραχωρήσει με αυτόν τον τρόπο, όλοι οι άλλοι σύμμαχοι της Ρωσίας θα παραταχθούν για την ίδια μεταχείριση.

Διαβάστε το άρθρο στην αρχική του δημοσίευση εδώ.

Απόδοση-Επιμέλεια: Νικόλας Σαπουντζόγλου