Καθώς πέφτει η νύχτα στην άκρη της ερήμου Ατακάμα στη Χιλή, η θερμοκρασία βυθίζεται, ο αέρας δυναμώνει και τα βουνά χάνονται στο σκοτάδι. Στα 2.600 μέτρα υψόμετρο, η περιοχή είναι από τα πιο ξηρά και καθαρά σημεία του πλανήτη – ιδανική για να "διαβάσει" κανείς το Σύμπαν. Για τον αστρονόμο Τσακ Κλάβερ, που εργάζεται στο Παρατηρητήριο Βέρα Ρούμπιν, αυτό είναι παράδεισος: ουρανός χωρίς φωτορύπανση, όπου οι πλανήτες και οι γαλαξίες λάμπουν με απαράμιλλη καθαρότητα.

Το Ρούμπιν, ύψους οκτώ ορόφων, αποτελεί κορυφαία επένδυση των ΗΠΑ: διαθέτει κάμερα δισεκατομμυρίων pixel που θα χαρτογραφεί ολόκληρο τον νυχτερινό ουρανό κάθε τέσσερις ημέρες. Από τον Οκτώβριο, όταν θα ξεκινήσει πλήρη λειτουργία, αναμένεται να παράγει περισσότερα δεδομένα σε έναν χρόνο απ’ ό,τι όλα τα παρόμοια τηλεσκόπια στην ιστορία της ανθρωπότητας μαζί. Όμως, όπως εξηγεί ο Κλάβερ, "δεν μπορεί να κάνει τα πάντα μόνο του". Για την σε βάθος μελέτη των εξωπλανητών και της γέννησης γαλαξιών χρειάζεται ένα ακόμη πιο ισχυρό εργαλείο: το Γιγαντιαίο Τηλεσκόπιο Μαγγελάνου (GMT), το οποίο χτίζεται 130 χιλιόμετρα βορειότερα.

Το GMT, έργο αμερικανικών πανεπιστημίων (Χάρβαρντ, Σικάγο, Τέξας, Αριζόνα), έχει ήδη εξασφαλίσει περίπου 1 δισ. δολάρια από ιδιωτικές πηγές. Όμως για να ολοκληρωθεί και να λειτουργήσει ως το 2035 χρειάζεται άλλα 1,3 δισ. από την Εθνικό Ίδρυμα Επιστημών (NSF) των ΗΠΑ. Και εδώ ξεκινά το πρόβλημα.

Η κυβέρνηση του προέδρου των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ έχει εξαπολύσει γενικευμένες περικοπές στην επιστημονική έρευνα. Ο ομοσπονδιακός προϋπολογισμός της χώρας για το 2026 προβλέπει μείωση της χρηματοδότησης του NSF κατά περισσότερο από το μισό, στα 3,9 δισ. δολάρια. Ο οργανισμός ήδη έχει χάσει σχεδόν το 40% του προσωπικού του, ενώ το κεντρικό του κτίριο εκκενώθηκε για να στεγαστεί το Υπουργείο Στέγασης. Ακόμα κι αν η ομοσπονδιακή Γερουσία διατηρήσει τον προϋπολογισμό του τυπικά στα ίδια επίπεδα, ο Λευκός Οίκος έχει εργαλεία για να μειώσει δραστικά τη χρηματοδότηση. Η αβεβαιότητα είναι τεράστια.

Κίνα και Ευρώπη

Το NSF υποστηρίζει ότι "αναζητεί νέους τρόπους εργασίας και ενίσχυση συνεργασιών". Όμως, ακόμη και συντηρητικά think tanks όπως το Manhattan Institute επικρίνουν τις περικοπές, καθώς σημαντικά πρότζεκτ –όπως το τηλεσκόπιο της Χαβάης– μένουν στον "πάγο".

Το GMT συνεχίζει με ίδιους πόρους την τελική φάση σχεδιασμού, με διεθνείς εταίρους από την Αυστραλία, τη Βραζιλία, τη Νότια Κορέα και την Ταϊβάν. Ο πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου, βετεράνος επιστήμονας Γουόλτερ Μάσεϊ, τονίζει ότι το τηλεσκόπιο "είναι έτοιμο να αποτελέσει την επόμενη μεγάλη ερευνητική υποδομή των ΗΠΑ". Ωστόσο, τα διαθέσιμα κονδύλια του NSF για μεγάλες εγκαταστάσεις είναι μόλις 250 εκατ. δολάρια – και διεκδικούνται από δεκάδες πρότζεκτ.

Εδώ εισέρχεται στο κάδρο η Κίνα. Ήδη λειτουργεί ραδιοτηλεσκόπιο στην Αργεντινή, ενώ σχεδιάζει οπτικό τηλεσκόπιο στην ίδια την Ατακάμα. Μπορεί να μην έχει το μέγεθος των αμερικανικών ή ευρωπαϊκών ομολόγων του, ωστόσο το Πεκίνο έχει αποδείξει ότι καλύπτει γρήγορα την απόσταση. Στην Κίνα κατασκευάζεται το μεγαλύτερο ραδιοτηλεσκόπιο του κόσμου – μεγέθους ισοδύναμου με 30 γήπεδα ποδοσφαίρου. "Αν οι ΗΠΑ δεν ολοκληρώσουν το GMT", λέει η επικεφαλής επιστήμονας του έργου, Ρεμπέκα Μπέρνσταϊν, "θα έχουν απλώς εντοπίσει νέες ανακαλύψεις για να τις αξιοποιήσουν οι ανταγωνιστές τους".

Οι Ευρωπαίοι, στο μεταξύ, προχωρούν απρόσκοπτα με το Extremely Large Telescope (ELT), πλήρως χρηματοδοτημένο και προγραμματισμένο να λειτουργεί για τις επόμενες τρεις δεκαετίες. Όπως σχολιάζει η Μπέρνσταϊν, "δεν μπορώ να ζω στο σπίτι του γείτονα· χρειάζομαι το δικό μου". Η επιστημονική αυτοδυναμία έχει και οικονομικές συνέπειες: η αμερικανική τεχνολογική πρωτοπορία από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά στηρίχθηκε στη βασική έρευνα.

Το Ρούμπιν ήδη δείχνει τι μπορεί να σημαίνει αυτό: σε μία εβδομάδα δοκιμών εντόπισε 2.000 αστεροειδείς –όσους συνήθως ανακαλύπτουν όλα τα τηλεσκόπια του κόσμου σε έναν χρόνο– επτά εκ των οποίων πλησίον της Γης. Και όμως, η περικοπή των πανεπιστημιακών υποτροφιών στερεί από νέους ερευνητές τη δυνατότητα να αναλύσουν τα δεδομένα. Το Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια, για παράδειγμα, δεν δέχθηκε φέτος κανέναν μεταπτυχιακό φοιτητή στις σπουδές αστρονομίας. "Χωρίς φοιτητές και μεταδιδακτορικούς, ποιος θα επεξεργαστεί τα δεδομένα;" διερωτάται ο καθηγητής Μαρκ Ντέβλιν.

Στρατηγικό δώρο

Οι καθυστερήσεις πλήττουν όχι μόνο την επιστήμη, αλλά και την αμερικανική παγκόσμια ηγεμονία στην καινοτομία. Η Ένωση για την Πρόοδο της Επιστήμης προειδοποιεί ότι οι περικοπές στο NSF "θέτουν σε άμεσο κίνδυνο" την πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ στην αστροφυσική.

Το GMT, για να λειτουργήσει, χρειάζεται επτά γιγαντιαίους καθρέφτες διαμέτρου 8,5 μέτρων ο καθένας. Η κατασκευή τους απαιτεί έως και τέσσερα χρόνια ανά κομμάτι – και υπάρχει μόνο ένας φούρνος στον κόσμο που μπορεί να τους κατασκευάζει, στο Πανεπιστήμιο της Αριζόνα. Κάθε καθυστέρηση μεταθέτει ολοένα και πιο πίσω την έναρξη λειτουργίας του.

Στο μεταξύ, οι επιστήμονες του Παρατηρητηρίου Ρούμπιν συνεχίζουν τις δοκιμές, αποθηκεύοντας κάθε φωτεινό στίγμα σε σέρβερ του Εθνικού Εργαστηρίου SLAC στην Καλιφόρνια. Όμως ακόμη και η χρηματοδότηση για τη λειτουργία του παραμένει αβέβαιη. Ο αναπληρωτής διευθυντής Ουίλιαμ Ο’Μάλεϊ συνοψίζει το αδιέξοδο: "Η κυβέρνηση μιλά για πρωτοπορία των ΗΠΑ στην επιστήμη, αλλά ταυτόχρονα περικόπτει σκληρά τη χρηματοδότηση. Τα δύο αυτά πράγματα δεν συμβαδίζουν".

Αντί να διατηρήσει το προβάδισμα, η Ουάσινγκτον φαίνεται να το παραδίδει. Το αποτέλεσμα; Ένα στρατηγικό δώρο στην Κίνα – σε έναν τομέα όπου η ισορροπία ισχύος θα καθορίσει όχι μόνο την επιστήμη, αλλά και την οικονομία, την τεχνολογία και τη γεωπολιτική ισορροπία του 21ου αιώνα.

Απόδοση - Επιμέλεια: Γιώργος Δ. Παυλόπουλος