Του Juan Pablo Spinetto

Φανταστείτε αυτό: Βρισκόμαστε στα τέλη του 2026. Η Βενεζουέλα επέστρεψε επιτέλους στη δημοκρατία μετά την κατάρρευση του Τσαβισμού υπό την αμείλικτη πίεση των ΗΠΑ, με τον Νικολάς Μαδούρο να διαφεύγει στη Νικαράγουα μαζί με τη συλλογή ρολογιών του και τους οπαδούς του. Η Κούβα κλονίζεται από την απώλεια του στενότερου συμμάχου της, αντιμετωπίζοντας την από καιρό αναμενόμενη οριστική κατάρρευση του κομμουνισμού. Η Βολιβία είχε ήδη εγκαταλείψει τον σοσιαλισμό μέσω μιας πολύ πιο ομαλής μετάβασης. Οι τρεις χώρες που κάποτε τροφοδοτούσαν την πιο ηχηρή αντιαμερικανική ρητορική της περιοχής έχουν αλλάξει πολιτικά, αφήνοντας τη Μανάγκουα ως την τελευταία πρωτεύουσα του ριζοσπαστισμού - και τον μοναδικό στρατιωτικό εταίρο της Κίνας και της Ρωσίας στη Λατινική Αμερική.

Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ διέταξε νέες, ανορθόδοξες στρατιωτικές επιχειρήσεις στην περιοχή μετά τη βύθιση σκάφους που φέρεται να μετέφερε ναρκωτικά στα ανοικτά της Βενεζουέλας, στο πλαίσιο του πολέμου του κατά των καρτέλ. Στη Βραζιλία, η εκλογή μιας κεντροδεξιάς κυβέρνησης χαλάρωσε τη διαβρωτική πόλωση μεταξύ του Λουίς Ινάσιο Λούλα ντα Σίλβα και του Ζαΐρ Μπολσονάρου. Η Κολομβία και η Χιλή έκαναν στροφή προς τα δεξιά μετά τις εκλογές. Το Μεξικό παραμένει η ναυαρχίδα της Αριστεράς, αλλά, υπό τη ρεαλιστική ηγεσία της Κλαούντια Σέινμπαουμ, η συνεργασία με την Ουάσινγκτον εκτείνεται πλέον στη μετανάστευση, την ασφάλεια και το εμπόριο. Μετά από μήνες σκληρών διαπραγματεύσεων με τον Λευκό Οίκο του Τραμπ, ένα νέο βορειοαμερικανικό εμπορικό σύμφωνο είναι σε ισχύ. 

Υπερβολικό; Απολύτως.

Απίθανο; Ναι, οι πιθανότητες να συμβούν όλα αυτά μαζί είναι ελάχιστες.

Αδύνατο; Όχι.

Δεν θα στοιχημάτιζα σε αυτό το σενάριο συνολικά, αλλά στον σημερινό ταραγμένο κόσμο, δεν θα το απέκλεια. Οι στρατιωτικές αναπτύξεις των ΗΠΑ, η καταστολή του διακρατικού οργανωμένου εγκλήματος και της μετανάστευσης, οι δασμοί και οι εντεινόμενοι γεωπολιτικοί ανταγωνισμοί ωθούν τη Λατινική Αμερική σε αχαρτογράφητα νερά. Συν τοις άλλοις, επτά χώρες αντιμετωπίζουν προεδρικές εκλογές που θα μπορούσαν να επανασχεδιάσουν τον χάρτη - μέσα σε ένα σκηνικό πολιτικής βίας, ανασφάλειας και βαθιάς δυσπιστίας προς τους δημοκρατικούς θεσμούς. Αυτό με οδηγεί να ποντάρω σε ένα ασφαλές στοίχημα: σε 15 μήνες από τώρα, η Λατινική Αμερική θα είναι πολύ διαφορετική. Έρχεται μια στρατηγική επανεκκίνηση στην περιοχή - και είναι δύσκολο να την αποφύγουμε. 

Στο επίκεντρο αυτών των εντάσεων βρίσκεται η σκληρή στροφή του Τραμπ προς την περιοχή: Αφού έκανε ζιγκ ζαγκ μεταξύ κυρώσεων και δέσμευσης στη Βενεζουέλα, η ανάπτυξη μαχητικών αεροσκαφών F-35 και περισσότερων από 4.000 ναυτών και πεζοναυτών στη νότια Καραϊβική θάλασσα - η μεγαλύτερη ενίσχυση ναυτικών δυνάμεων των ΗΠΑ από την εισβολή στον Παναμά το 1989 - αλλάζει τα δεδομένα. Συμπίπτει με αναφορές για μια μετατόπιση των στρατιωτικών προτεραιοτήτων του Πενταγώνου: η υπεράσπιση του δυτικού ημισφαιρίου και η αντιμετώπιση των καρτέλ που απειλούν τις ΗΠΑ στο εσωτερικό της χώρας υπερτερούν πλέον της αποτροπής της Κίνας.

Αν και αμφιβάλλω αν ο Τραμπ σκέφτεται σοβαρά να εισβάλει στη Βενεζουέλα, η οποία κατέχει τα μεγαλύτερα αποθέματα πετρελαίου στον κόσμο, η πιθανότητα ένοπλης δράσης κατά των γκάνγκστερ στο Καράκας είναι υπαρκτή. Τα στρατιωτικά τεχνάσματα-σήμα κατατεθέν του Τραμπ έχουν ήδη ταράξει το καθεστώς και τους φίλους του - και η κλιμάκωση είναι πάντα ένας κίνδυνος όταν αντιπαρατίθενται ανεξέλεγκτοι ηγέτες.

Οι επιπτώσεις σε ολόκληρη τη Λατινική Αμερική είναι βαθιές. Η απεικόνιση του καθεστώτος Μαδούρο από τον Τραμπ ως το επίκεντρο της περιφερειακής διακίνησης ναρκωτικών μπορεί να είναι υπερβολική - οι βαρόνοι των ναρκωτικών στο Μεξικό, την Κολομβία και τον Ισημερινό θα διαφωνούσαν - αλλά παρ' όλα αυτά υπογραμμίζει την αδυναμία της περιοχής να σφυρηλατήσει τη δική της λύση. Θυμάστε τη μάταιη προσπάθεια της Βραζιλίας, της Κολομβίας και του Μεξικού, όλων με επικεφαλής αριστερούς ηγέτες, να μεσολαβήσουν για μια μετάβαση μετά την κλοπή των προεδρικών εκλογών του περασμένου έτους από τον Μαδούρο; Τώρα ο Τραμπ επέστρεψε με μια πολύ πιο παρεμβατική ατζέντα, συμπεριλαμβανομένης της στρατιωτικής επέμβασης, αντιμετωπίζοντας τους εμπόρους ναρκωτικών ως τρομοκράτες που αξίζουν μια δυναμική ένοπλη απάντηση, και ορισμένες περιφερειακές κυβερνήσεις είναι ακόμη και έτοιμες να την αγκαλιάσουν, σιωπηρά ή ρητά. Όπως σημειώνει ο James Bosworth στο World Politics Review, η καθαρή βία κατά των εγκληματικών συμμοριών βοηθάει να κερδηθούν εκλογές σε αυτό που μπορεί να ονομαστεί "λαϊκισμός της ασφάλειας".

Φυσικά, πολλοί θα πανηγύριζαν δικαίως στη θέα του Μαδούρο ή των ηγετών της Κούβας να λογοδοτήσουν επιτέλους για τα εγκλήματά τους. Αλλά η στρατηγική της Ουάσινγκτον να διαιρεί τη Λατινική Αμερική σε φίλους και εχθρούς ανάλογα με τις ιδεολογικές προτιμήσεις και να ασκεί στρατιωτική ισχύ ανεξάρτητα από τους διεθνείς κανόνες, ενέχει επίσης σοβαρούς κινδύνους. Πάρτε την πιο κατάφωρη περίπτωση: Την παρέμβαση του Τραμπ στις αποφάσεις του Ανώτατου Δικαστηρίου της Βραζιλίας και στην πολιτική διαδικασία της χώρας. Η επιβολή δασμών σε έναν δημοκρατικό σύμμαχο ή η ανάκληση βίζας για τους δικαστές του, απλώς και μόνο επειδή ο Λευκός Οίκος δεν χαίρεται με μια δικαστική απόφαση, υπονομεύει κάθε αξίωση των ΗΠΑ για περιφερειακή ηγεσία.

Το αποτέλεσμα είναι ένας επιζήμιος διχασμός. Ορισμένες κυβερνήσεις θα επιδιώξουν να κρατήσουν την Ουάσινγκτον ευχαριστημένη με κάθε κόστος - ας το ονομάσουμε αναγκαστική ευθυγράμμιση. Άλλες θα αξιοποιήσουν το πανταχού παρόν αντιαμερικανικό συναίσθημα για εγχώριο πολιτικό κέρδος, ή θα στραφούν σε εναλλακτικούς εταίρους, όπως κάνει ο Λούλα στη Βραζιλία με τον εναγκαλισμό του με τις BRICS. Εάν η δημοκρατία και το κράτος δικαίου δεν αποτελούν πλέον το sine qua non για την εύνοια των ΗΠΑ, ένα από τα κύρια επιχειρήματα της Ουάσινγκτον κατά των στενότερων δεσμών με την Κίνα καταρρέει. Το Πεκίνο, ακόμη και αν κινείται πιο αθόρυβα καθώς οι ΗΠΑ ανακτούν τον έλεγχο της "σφαίρας επιρροής" τους, θα συνεχίσει να προσφέρει δελεαστικά εμπορικά κίνητρα.

Η νέα ώθηση για την τελική σύναψη των εμπορικών συμφώνων Mercosur-ΕΕ και Μεξικό-ΕΕ ή η ενδιαφέρουσα προσέγγιση του Καναδά με τη Mercosur ακολουθούν την ίδια λογική. Η Ουάσινγκτον δεν μπορεί να τα έχει και τα δύο: να επιβάλλει δασμούς, να απειλεί με στρατιωτική δράση και να απαιτεί τη μίμηση της μεταναστευτικής της καταστολής, περιμένοντας ταυτόχρονα από τους εταίρους της να μην ψάξουν για φιλικότερες εναλλακτικές λύσεις. Η αναμενόμενη "αποπιστοποίηση" της Κολομβίας από τις ΗΠΑ ως εταίρου στη μάχη κατά των ναρκωτικών τις επόμενες ημέρες είναι πιθανό να αποτελέσει παράδειγμα αυτής της διχοτόμησης.

Η επερχόμενη επανεκκίνηση της Λατινικής Αμερικής θα οδηγηθεί επίσης από το βαρύ εκλογικό ημερολόγιό της, με αποκορύφωμα τις καθοριστικές εκλογές της Βραζιλίας τον Οκτώβριο του 2026, αφού η Χιλή, το Περού και η Κολομβία έχουν επιλέξει νέους ηγέτες. Οι δεξιοί υποψήφιοι ενδέχεται να κερδίσουν, καθώς η ανασφάλεια κυριαρχεί στις ανησυχίες του κοινού και οι αριστεροί αξιωματούχοι του κατεστημένου παλεύουν. Αλλά αν η ιστορία μας έχει διδάξει κάτι - με πιο πρόσφατη τη Βολιβία - είναι ότι οι ανατρεπτικοί outsiders μπορούν ακόμα να ανατρέψουν τις προσδοκίες. Η δολοφονία του Μιγκέλ Ουρίμπε στην Κολομβία νωρίτερα φέτος αποτελεί άλλη μια ζοφερή υπενθύμιση ότι η πολιτική βία μπορεί να αλλάξει απότομα την πορεία ενός έθνους.

Είναι ενδιαφέρον ότι οι οικονομίες της Λατινικής Αμερικής παραμένουν σχετικά απομονωμένες από αυτή την πολιτική αναταραχή. Ενώ η διακυβέρνηση έχει δεχθεί επανειλημμένα πλήγματα, τα χρηματοπιστωτικά συστήματα, οι αγορές και το επιχειρηματικό περιβάλλον της περιοχής παραμένουν σε γενικές γραμμές σταθερά - από ορισμένες απόψεις, ακόμη πιο ανθεκτικά από ό,τι στις ανεπτυγμένες χώρες. Η ανάπτυξη δεν είναι ραγδαία, αλλά το ΑΕΠ εξακολουθεί να προβλέπεται να αυξηθεί κατά 2,2% φέτος, ελαφρώς πάνω από την πρόβλεψη του Απριλίου του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, επιταχύνοντας το 2026. Τα θεμελιώδη μεγέθη - νεαρός πληθυσμός, γεωγραφική εγγύτητα με τις ΗΠΑ και άφθονη ενέργεια, ορυκτά και τρόφιμα - συνεχίζουν να παρέχουν ένα ισχυρό σενάριο για ανάπτυξη. 

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο ιδιωτικός τομέας θα πρέπει να χρησιμοποιήσει πιο δυναμικά τη φωνή του για να διαμορφώσει τα γεγονότα στην περιοχή, ιδίως συμβάλλοντας στη διαχείριση των σχέσεων με τις μεγάλες δυνάμεις. Οι εταιρείες και οι επιχειρηματικοί όμιλοι έχουν ρόλο να διαδραματίσουν μαζί με τις κυβερνήσεις στη διαμόρφωση απαντήσεων στις πολλές στρατηγικές προκλήσεις της Λατινικής Αμερικής, από την περιφερειακή εμπορική ολοκλήρωση και την εγγύς μεταφορά σε άλλες χώρες μέχρι την εκπαίδευση του εργατικού δυναμικού και την κοινωνική πρόοδο.

Με τον κίνδυνο να ακουστώ σαν σύμβουλος διαχείρισης κινδύνου: Η περιοχή βρίσκεται στο μεταίχμιο δραματικών αλλαγών. Και κανείς δεν θα μπορεί να πει ότι δεν το είχαμε προβλέψει.

Απόδοση - Επιμέλεια: Λυδία Ρουμποπούλου