Του Leonid Bershidsky

Τον τελευταίο καιρό ο Ρώσος Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν έχει ξεκαθαρίσει ότι οι ανώτεροι αξιωματούχοι δεν είναι απρόσβλητοι στις κατηγορίες διαφθοράς. Ωστόσο, η σύλληψη του υπουργού Οικονομίας Αλεξέι Ουλουκάγιεφ, τις πρώτες πρωινές ώρες της Τρίτης, αποτελεί ιδιαίτερη περίπτωση, καθώς εγείρει ερωτήματα για το μέλλον του τεχνοκρατικού οικονομικού επιτελείου υψηλού επαγγελματισμού του Ρώσου Προέδρου, καθώς και ενός από τους στενότερους συνεργάτες του, του Ιγκόρ Σετσίν, διευθύνοντος συμβούλου του κρατικού πετρελαϊκού κολοσσού Rosneft.

Τα τελευταία δύο χρόνια, τρεις περιφερειακοί κυβερνήτες και οι αξιωματούχοι στους οποίους είχε ανατεθεί η πάταξη της διαφθοράς στο υπουργείο Εσωτερικών και την Επιτροπή Ερευνών (τη ρωσική ομόλογη υπηρεσία του FBI) συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν για κατηγορίες διαφθοράς. Αυτή τη Δευτέρα, τρεις ανώτεροι αξιωματούχοι της Περιφέρειας του Κεμέροβο, της μεγαλύτερης ανθρακοπαραγωγικής περιοχής της Ρωσίας, κατηγορήθηκαν για εκβιασμό, με αποτέλεσμα ο ισχυρός, επί μακρόν Κυβερνήτης της Περιφέρειας Αμάν Τουλέεφ να αναρωτηθεί φωναχτά εάν ο ίδιος ήταν ο στόχος της έρευνας. 

Στην πραγματικότητα ο Πούτιν δεν έχει κάνει πολλά πράγματα για να διαλύσει το σύστημα διαφθοράς που άνθισε στη Ρωσία επί της ηγεσίας του – μάλλον επειδή ο χρηματισμός είναι η συνδετική ουσία που κρατά το σύστημα ενωμένο όλα αυτά τα χρόνια. Ωστόσο, μετά την αρπαγή γης της Κριμαίας το 2014 και την ταυτόχρονη πτώση της τιμής του πετρελαίου, φαίνεται να έχει χάσει την υπομονή του. Καθώς δεν είναι πια ευχαριστημένος (ή ίσως δεν έχει πια την οικονομική άνεση να υποστηρίξει τον καπιταλισμό των διαπλεκόμενων συμφερόντων της δεκαετίας του 2000), θέλει ένα κινητοποιημένο, στρατιωτικοποιημένο, πατριωτικό έθνος που θα κλείσει τις πύλες στη διαφαινόμενη απειλή της Δύσης και τις οικονομικές δυσκολίες της.

Ο Πούτιν είχε ανάγκη από εκτεταμένες έρευνες διαφθοράς για να σηματοδοτήσει την αλλαγή αυτή. Σε αυτήν την παρτίδα σκάκι, οι κυβερνήτες και οι ανώτεροι αξιωματούχοι επιβολής του νόμου ήταν καλά "κομμάτια" για θυσία: είχαν εντυπωσιακούς τίτλους, όμως δεν ήταν αναντικατάστατοι. 

Ταυτόχρονα, ο Πούτιν έπρεπε να τους αντικαταστήσει με άτομα ειδικών απαιτήσεων από το περιβάλλον του. Όμως, καθώς η αφοσίωση στους φίλους είναι μια από τις θεμελιώδεις αξίες του, ο Ρώσος Πρόεδρος ώθησε τους παλιούς συνάδελφους από την KGB και φίλους Βλαντιμίρ Γιακούνιν (πρώην επικεφαλής των ρωσικών σιδηροδρόμων) και Σεργκέι Ιβάνοφ (πρώην επιτελάρχης του Κρεμλίνου) προς την αργομισθία ή τη συνταξιοδότηση αντί να τους "κρεμάσει". Σε κάθε περίπτωση, οι κινήσεις αυτές ήταν ένα μήνυμα του Ρώσου ηγέτη προς την ελίτ: ο πόλεμος βρίσκεται προ των πυλών, βοηθήστε ή κάνετε στην άκρη.

Η σύλληψη του Ουλουκάγιεφ –ο οποίος φέρεται να ζήτησε προμήθεια 2 εκατομμυρίων δολαρίων σε μετρητά για να διευκολύνει την εξαγορά της πετρελαϊκής εταιρείας Bashneft από τη Rosneft– δεν συνάδει με την παραπάνω στάση. Ο Πούτιν φρόντισε να μην απειλήσει το οικονομικό επιτελείο της κυβέρνησης του Ντμίτρι Μεντβέντεφ και την Κεντρική Τράπεζα. Η Ρωσία, έχοντας χάσει πάνω από τα μισά πετρελαϊκά της έσοδα της από την πτώση των τιμών εμπορευμάτων και αντιμετωπίζοντας την απομόνωση των ξένων επενδυτών, λόγω των κυρώσεων της Δύσης, έχει ανάγκη από ικανή οικονομική διαχείριση. Τη διαχείριση αυτή την παρείχε το υπουργείο Οικονομικών υπό τον Άντον Σιλουάνοφ, το υπουργείο Οικονομίας υπό τον Ουλουκάγιεφ και η Κεντρική Τράπεζα υπό την Ελβίρα Ναμπιουλίνα, περιστέλλοντας τις δαπάνες, κάνοντας συντηρητικές προβλέψεις και διαμορφώνοντας μια ευέλικτη πολιτική συναλλαγματικής ισοτιμίας και επιτοκίων δανεισμού.

Το τρίτο τρίμηνο του 2016 η εθνική παραγωγή της Ρωσίας συρρικνώθηκε κατά 0,4%, λιγότερο απ’ όσο αναμενόταν, όμως η Ρωσία εξακολουθεί να ταλανίζεται οικονομικά και η ανάπτυξη δεν μπορεί να ενισχυθεί χωρίς διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις. Ο Ουλουκάγιεφ, φιλελεύθερος οικονομολόγος που ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του στην κυβέρνηση την περίοδο των ριζικών μεταρρυθμίσεων των αρχών της δεκαετίας του 1990, είναι ένας από τους λίγους ανθρώπους που έχει στη διάθεσή του ο Πούτιν με την πείρα, τη γνώση και τις αντοχές να επιφέρει αλλαγές ή, όταν αυτό δεν είναι δυνατό, να "κρατήσει το οχυρό". Η σύλληψή του σημαίνει ότι κανείς δεν είναι στο απυρόβλητο, όμως ταυτόχρονα στέλνει ένα ανησυχητικό μήνυμα σχετικά με την πιθανή αστάθεια του οικονομικού επιτελείου του Πούτιν σε μια επισφαλή χρονική περίοδο. Είναι σαφές ότι η σύλληψη έγινε με τις ευλογίες του Ρώσου ηγέτη: η Επιτροπή Ερευνών γνωστοποίησε ότι η FSB, η εσωτερική υπηρεσία ασφάλειας της Ρωσίας, παρακολουθούσε το τηλέφωνο του Ουλουκάγιεφ από το περασμένο καλοκαίρι και ότι ο Πούτιν λάμβανε αναφορές για την πορεία της μυστικής έρευνας. 

Το ιστορικό της σύλληψης είναι ακόμη πιο παράξενο. Η εκ νέου ιδιωτικοποίηση της Bashneft –η οποία αποσπάστηκε το 2014 από τον ολιγάρχη Βλαντιμίρ Γιεβτουσκένκοφ, ο οποίος την είχε εξαγοράσει πέντε χρόνια νωρίτερα– σκόπευε να συμβάλει στη μείωση του δημοσιονομικού ελλείμματος της χώρας. Ο Σετσίν, ο επικεφαλής της Rosneft, είχε βάλει στο στόχαστρο από καιρό την πετρελαϊκή εταιρεία. Παρόλο που αρνήθηκε οποιαδήποτε σχέση με την κατάσχεσή της από τον Γιεβτουσκένκοφ, τότε υπήρχαν έντονες υποψίες για την εμπλοκή του. 

Οι υποψίες αυτές επιβεβαιώθηκαν φέτος, όταν η Rosneft δήλωσε ότι σχεδιάζει να υποβάλει προσφορά για την Bashneft. Παρόλο που η Rosneft ανήκει κατά πλειοψηφία σε μια κρατικά ελεγχόμενη εταιρεία χαρτοφυλακίου, είναι εισηγμένη στο χρηματιστήριο και τυπικά της επιτρέπεται να συμμετέχει σε ιδιωτικοποιήσεις. Ωστόσο, πολλοί αναλυτές και κυβερνητικοί αξιωματούχοι ήταν της άποψης ότι η αγορά κρατικής περιουσίας κατά βάση με κεφάλαια της κυβέρνησης δεν είναι καλή ιδέα. Μεταξύ των αξιωματούχων αυτών περιλαμβανόταν ο υπουργός Ενέργειας Αλεξάντερ Νόβακ καθώς και ο Ουλουκάγιεφ. 

"Θεωρώ ότι η Rosneft είναι κατ’ ουσίαν κρατική εταιρεία", είχε δηλώσει ο Ρώσος Υπουργός Οικονομίας τον Αύγουστο. "Αυτό συνεπάγεται ότι η συμμετοχή της στην ιδιωτικοποίηση δεν είναι αρμόζουσα".

Εντούτοις, δεν υποβλήθηκε καμιά άλλη προσφορά: ο Σετσίν, ένας από τους παλαιότερους φίλους του Πούτιν, είναι τόσο ισχυρή προσωπικότητα στη Ρωσία που κανένας δεν ήθελε να τον ανταγωνιστεί. Έτσι, τον Οκτώβριο η κυβέρνηση, συμπεριλαμβανομένων των υπουργείων Ενέργειας και Οικονομίας, αποφάσισε να δώσει πράσινο φως για να προχωρήσει το deal: η Rosneft κατέβαλε 329,7 δισ. ρούβλια (5,1 δισ. δολάρια) για το 60% της εταιρείας. Αμέσως η ανώτερη διοίκηση απολύθηκε συλλήβδην και τοποθετήθηκαν άτομα της επιλογής του Σετσίν.

Ο Πούτιν, ο οποίος μετά την εξαγορά της Bashneft παραδέχθηκε ότι ήταν "κάπως έκπληκτος" με τη θέση της κυβέρνησης, μπορεί να έχει δεύτερες σκέψεις. Η Επιτροπή Ερευνών δήλωσε την Τρίτη ότι ο Ουλουκάγιεφ είχε εκβιάσει αξιωματούχους της Rosneft για δωροδοκία "υπό τη χρήση απειλής". Οποιοσδήποτε έχει μια στοιχειώδη γνώση του πώς λειτουργεί η Ρωσία σήμερα δεν μπορεί να το πιστέψει αυτό. Ο Αλεξάντερ Σόκιν, επικεφαλής της Ένωσης Βιομηχάνων και Επιχειρηματιών, του ισχυρού επιχειρηματικού λόμπι της Ρωσίας, ήταν ένας από τους πολλούς ανθρώπους που εξέφρασαν ανοικτά τη δυσπιστία τους.

"Μόνο ένας παράφρων θα απειλούσε τη Rosneft ένα μήνα αφότου η συμφωνία έλαβε επίσημη, νομική και πολιτική έγκριση και θα αποσπούσε 2 εκατομμύρια δολάρια από τον Ιγκόρ Ιβάνοβιτς Σετσίν, de facto έναν από τους ισχυρότερους ανθρώπους της χώρας", δήλωσε, προσθέτοντας ότι σε αυτήν την περίπτωση ο Ουλουκάγιεφ "δεν θα έπρεπε να κρατείται από την Επιτροπή Ερευνών αλλά από εκπροσώπους του Kaschenko", γνωστού ψυχιατρικού νοσοκομείου της Μόσχας. 

Παρά το γεγονός ότι οι αρμόδιοι της Επιτροπής Ερευνών δεν κατηγόρησαν την Rosneft ή τον Σετσίν για οποιοδήποτε παράπτωμα, ούτε αμφισβήτησαν τη νομιμότητα της εξαγοράς, ένας πρώην γνώστης εκ των έσω της Rosneft μου είπε ότι ο Σετσίν μπορεί να είναι ο απώτερος στόχος της έρευνας. Οι άοκνες προσπάθειές του να κρατικοποιήσει τη βιομηχανία πετρελαίου ανησυχούν εδώ και καιρό τους εναπομείναντες ανεξάρτητους πετρελαιοπαραγωγούς, ο μεγαλύτερος εκ των οποίων είναι η Lukoil. Ταυτόχρονα, ο Πούτιν "ξεσκονίζει" τον στενό του κύκλο και η ασυνήθιστα μεγάλη επιρροή του Σετσίν μπορεί να ενοχλεί τον Ρώσο Πρόεδρο. Εξάλλου, η ίδια η Rosneft είναι πλέον η μοναδική ενδιαφερόμενη για το 19,5% των μετοχών της που προορίζονται για ιδιωτικοποίηση φέτος. Στόχος είναι η κυβέρνηση να κλείσει την τρύπα του προϋπολογισμού και στη συνέχεια να πουλήσει το μερίδιο σε έναν πραγματικό επενδυτή, όμως σίγουρα δεν είναι το αποτέλεσμα που θέλει ο Πούτιν για το μεγαλύτερο sell-off κρατικής περιουσίας του έτους.

Εάν η σύλληψη του Ουλουκάγιεφ αποτελεί ένα βήμα προς την πτώση του Σετσίν, τουλάχιστον αυτό έχει κάποια λογική. Ωστόσο, ο "τσάρος" του πετρελαίου του Πούτιν δεν θα εγκαταλείψει χωρίς μάχη. Εάν ο Σετσίν επικρατήσει και διατηρήσει τον έλεγχο της Rosneft, η συγκατάθεση του Ρώσου ηγέτη στη σύλληψη του Ουλουκάγιεφ μπορεί το μόνο που θα του αποφέρει να είναι ένα αποδυναμωμένο οικονομικό επιτελείο, με αντάλλαγμα το αμφίβολο όφελος δημοσίων σχέσεων μιας προσχηματικής εκστρατείας κατά της διαφθοράς.