Ο 20ός αιώνας πλησίαζε στο τέλος του, όπως και οι ζωές των ανθρώπων που κάθονταν μπροστά μου. Ήταν εκεί με τα αντιανεμικά και τις φόρμες τους, συνταξιούχοι σε ένα κέντρο φροντίδας ηλικιωμένων στο Λος Άντζελες, ή σε μια συνάντηση της λέσχης "Γκρίνβιλ Μισισιπί" στο Σικάγο, ή σε ένα γεύμα στο υπόγειο μιας εκκλησίας Βαπτιστών στο Μπρούκλιν.

Ήταν οι άνθρωποι που ήλπιζα να πείσω να μου μιλήσουν για ένα βιβλίο που θα έγραφα για το πώς διαμόρφωσαν οι ίδιοι την ιστορία – κατά τη "Μεγάλη Μετανάστευση". Μόνο που η "επισημότητα" των συναντήσεων δεν βοηθούσε. Η Ιστορία δεν εξελίσσεται πάντοτε σύμφωνα με τις αδρές γραμμές του Νόμου. Συχνά γεννιέται στις ταλαιπωρημένες καρδιές των ανθρώπων που λαχταρούν ελευθερία. Η Ιστορία δεν έχει ημερομηνία έναρξης ή λήξης. Είναι η ροή της ανθρωπότητας που ενεργεί σύμφωνα με την εσωτερική της βούληση.

Οι άνθρωποι αυτοί ανήκαν στο μεγαλύτερο –ίσως– μεταναστευτικό κύμα στην ιστορία αυτής της χώρας: την αυτομόληση 6 εκατ. Αφροαμερικανών από τον Νότο του Τζιμ Κρόου προς τις μεγάλες πόλεις του Βορρά και της Δύσης, από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο έως τη δεκαετία του 1970. Η απόφασή τους να αναζητήσουν καταφύγιο μακριά από την πατρογονική τους πατρίδα αναδιαμόρφωσε τις πόλεις όπου μετεγκαταστάθηκαν και άσκησε πίεση στον αμερικανικό Νότο να άρει τους επίσημους μηχανισμούς μιας τάξης κατ’ ουσίαν φεουδαρχικής. Το κίνημα άνοιξε τον δρόμο για τις επόμενες γενιές. Έφερε την τζαζ, τo R&B και το χιπ-χοπ. Μερικά από τα πιο γνωστά ονόματα της αμερικανικής κουλτούρας, από την Τόνι Μόρισον και την Αρίθα Φράνκλιν μέχρι τον Πρινς και τον Τζον Κολτρέιν, γεννήθηκαν από αυτό το κίνημα.

Ωστόσο οι άνθρωποι που έζησαν αυτή την ιστορία δεν είδαν τους εαυτούς τους ως μέρος κάποιου μεγάλου αφηγήματος· δεν έβαλαν "ταμπέλα" στην απόφασή τους να αφήσουν όλα όσα ήξεραν έως τότε για μέρη που δεν είχαν δει ποτέ με την ελπίδα ότι θα είναι ελεύθεροι. Έβλεπαν την πράξη ως την καλύτερη δυνατή επιλογή από τις ελάχιστες που είχαν.

Ξεκίνησα την έρευνά μου στα μέσα του 1995 από τον σταθμό υποδοχής μεταναστών στο Σικάγο. Εκείνο το καλοκαίρι ένας αδιανόητος καύσωνας "χτύπησε" το Σικάγο. Οι ηλικιωμένοι –που έπρεπε να προσεγγίσω– είχαν κλειστεί στα διαμερίσματα και στα δωμάτιά τους στις νότιες και δυτικές συνοικίες και πέθαιναν κατά εκατοντάδες. Ήταν μια τραγωδία. Όπως είπε αργότερα ένας σοφός άνθρωπος που συνάντησα στη λέσχη "Μισισιπή": "Με κάθε ηλικιωμένο που φεύγει, χάνουμε μια βιβλιοθήκη".

Οι πρώτοι που έφτασαν στις βόρειες πολιτείες ήταν πλέον περίπου 90 ετών – ένας βετεράνος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου έκλεισε τα 100 λίγο μετά τη συνάντησή μας και πολλοί ήταν σοβαρά άρρωστοι. Εμφανίστηκα σε αυτά τα κέντρα φροντίδας ηλικιωμένων με ερωτηματολόγια, αδημονώντας να μιλήσω για την ιστορία που με είχε καταγοητεύσει. Όμως ρωτούσα ποιοι είχαν πάρει μέρος στη Μεγάλη Μετανάστευση και κανένα χέρι δεν σηκωνόταν. Ρωτούσα πόσοι είχαν έρθει από τον Νότο και σηκώνονταν σχεδόν όλα τα χέρια μαζί με πνιχτά γελάκια.

Είχαν επίγνωση ότι είχαν ξεριζωθεί μαζικά και είχαν βρει παρηγοριά στον Βορρά. Μα δεν αντιλαμβάνονταν πλήρως τη σημασία των αποφάσεών τους και δεν είχαν αναπτύξει κάποια μεγαλεπήβολη ρητορική πάνω σε αυτές. Κάποιοι εξακολουθούσαν να βιώνουν το τραύμα όσων υπέστησαν στον Νότο και δεν ήθελαν να μιλήσουν για τα δεινά τους. 

Όμως όλοι μαζί κατόρθωσαν να κάνουν αυτό που η Διακήρυξη Χειραφέτησης και οι εξουσίες στον Βορρά και τον Νότο δεν μπόρεσαν ή δεν θέλησαν να κάνουν. Απελευθερώθηκαν με μια επανάσταση δίχως ηγέτες. Μετατράπηκαν από έναν λαό αιχμάλωτο στον Νότο σε έναν λαό που "απλώθηκε" σε όλη τη χώρα για πρώτη φορά από την ίδρυσή της. Όλο αυτό έγινε χάρη στις ατομικές αποφάσεις ανθρώπων που έγραψαν Ιστορία δίχως να το συνειδητοποιήσουν.

Για πολλές γενιές, το μάθημα της Ιστορίας σήμαινε απομνημόνευση ημερομηνιών, μαχών και στρατηγών, νόμων και διαταγμάτων, αποφάσεων του Ανώτατου Δικαστηρίου. Η Ιστορία απείχε πολύ από τους κανονικούς ανθρώπους και την καθημερινή ζωή. Μαζικά ιστορικά κινήματα μπορούσαν να "παραγραφούν" ή να υποβαθμιστεί ο αντίκτυπός τους, επειδή δεν καθοδηγούνταν από έναν γνωστό ηγέτη.

Εντέλει, βρήκα τρόπο να προσεγγίσω τους πιο ηλικιωμένους, που αυτών την ιστορία ήθελα να αφηγηθώ. "Λοιπόν, ήρθαμε από τον Νότο" – τη μετακίνησή τους δεν την έλεγαν "Μεγάλη Μετανάστευση", αυτό μου άρεσε. Ωστόσο στην πορεία της δουλειάς μου οι περισσότερες "βιβλιοθήκες" πέθαναν. "Αν δεν τελειώνεις με αυτό το βιβλίο σύντομα", μου είπε μια μέρα ο Τζορτζ Στάρλινγκ, "θα κάνω τις διορθώσεις από τον ουρανό".

Και είχε δίκιο. Δυστυχώς, κανείς τους δεν έζησε για να διαβάσει την ολοκληρωμένη τους μαρτυρία για τα δεινά και τους κόπους τους.

Έχουν περάσει 30 χρόνια από την πρώτη φορά που αφουγκράστηκα εκείνες τις φωνές που η επίσημη Ιστορία αγνοεί. Έκτοτε, πού και πού, με πλησιάζει κάποιος μεσήλικας και μου αφηγείται μια "πολύ δική του" ανάμνηση με κάποιο αγαπημένο του πρόσωπο. Μου λέει πως το βιβλίο που έγραψα για τη "Μεγάλη Μετανάστευση" ήταν το τελευταίο που διάβασε η μητέρα ή ο πατέρας ή ο παππούς ή η γιαγιά του προτού φύγει από αυτόν τον κόσμο.

Δίχως να το συνειδητοποιούμε, καθένας μας γράφει Ιστορία κάθε μέρα. Ιστορία είναι όλα όσα συνέβησαν πριν από τη στιγμή στην οποία βρισκόμαστε τώρα. Ο χρόνος καθιστά ιστορικές τις πράξεις του καθενός μας. Την ιστορία τη διαμορφώνουμε όλοι μας, καθένας με τον τρόπο του, όχι ως ανήμποροι παρατηρητές, αλλά ως κωπηλάτες στο ρεύμα των παγκόσμιων γεγονότων. Πώς θα μπορούσαμε να αφήσουμε το αποτύπωμά μας στην ανθρωπότητα; Οι επόμενες γενιές, όταν το παρόν θα μας έχει προσπεράσει προ πολλού, πώς θα κρίνουν τις πράξεις ή την απραξία μας; Οι απαντήσεις κρύβονται βαθιά στην καρδιά του καθενός μας.

*Η Isabel Wilkerson είναι δημοσιογράφος, συγγραφέας του βιβλίου "The Warmth of Other Suns" και έχει τιμηθεί με το βραβείο Πούλιτζερ. 

©2025 The New York Times Company and Isabel Wilkerson