Αναζητώντας τον ορισµό της Ιστορίας, µπορούµε νοµίζω να πούµε ότι Ιστορία είναι η σχέση µας µε το παρελθόν ως διαδοχή γεγονότων και εντέλει καταστάσεων. Η Ιστορία είναι, όµως, και το υπόβαθρο των καταστάσεων που συγκροτούν το παρόν και προδιαγράφουν το µέλλον. Η Ιστορία είναι, συνεπώς, η συλλογική αλλά και η ατοµική σχέση µας µε τον χρόνο και ιδίως µε τις πυκνώσεις του.

Υπό αυτή την εκδοχή της, η Ιστορία είναι µια άσκηση πατριδογνωσίας και αυτογνωσίας ταυτοχρόνως. Μόνο µέσα στα συµφραζόµενά της υπάρχουµε και από αυτά προσδιοριζόµαστε. Η Ιστορία είναι, συνεπώς, µια πρόσληψη και ένα αφήγηµα ταυτοχρόνως συλλογικό και προσωπικό, επιστηµονικό και πολιτικό. 

Η Ιστορία, όπως την ορίζουµε, είναι το αντικείµενο της ιστοριογραφίας ως επιστήµης, αλλά και το πεδίο πάµπολλων µη επιστηµονικών χρήσεών της, κυρίως ιδεολογικών και πολιτικών. Αυτό συµβαίνει πρωτίστως στο πεδίο της σχολικής και της λεγόµενης δηµόσιας Ιστορίας, αλλά εντοπίζεται συχνά και στο πεδίο της ιστορικής έρευνας και της ακαδηµαϊκής ιστοριογραφίας. 

Καθώς εδώ διατυπώνεται ένας σύντοµος δοκιµιακός λόγος περί Ιστορίας, αδικούνται κατάφωρα –ελπίζω συγγνωστά– οι πάµπολλες πτυχές και αποχρώσεις της τεράστιας συζήτησης που έχει εξελιχθεί στο πεδίο της Θεωρίας και της µεθοδολογίας της Ιστορίας, αλλά και της λεγόµενης Φιλοσοφίας της Ιστορίας, που στις πιο σηµαντικές στιγµές της είναι η Φιλοσοφία χωρίς άλλο προσδιορισµό. 

Είναι, παρ’ όλα αυτά, θεµιτό στον δηµόσιο λόγο να τίθεται και να επιχειρείται να απαντηθεί, µε τις αποσκευές που διαθέτει καθεµία και καθένας µας, το ερώτηµα: Τι είναι Ιστορία. Διεθνώς, άλλωστε, στη δηµόσια συζήτηση κυριαρχεί η έννοια της Ιστορίας. Το "τέλος" της είχε, ως γνωστόν, εξαγγελθεί πρόωρα και εντέλει ανιστόρητα µε την κατάρρευση του λεγόµενου υπαρκτού σοσιαλισµού και τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης στις αρχές της τελευταίας δεκαετίας του εικοστού αιώνα. Τη "σωστή πλευρά" της Ιστορίας διεκδικούν οι πλευρές που µετέχουν σε κάθε εν εξελίξει σύγκρουση και όσοι καλούνται να τοποθετηθούν απέναντι σε στρατηγικά διλήµµατα. Η Ιστορία, ως ψύχραιµος αλλά συνήθως αργοπορηµένος κριτής, αξιολογεί τις πολιτικές επιλογές, αυταρχικές αλλά και δηµοκρατικές, καθώς η δηµοκρατία –δυστυχώς µειονοτικό και περιορισµένης οικουµενικά επιρροής σύστηµα διακυβέρνησης– κινείται από τη φύση της µεταξύ συγκυρίας και Ιστορίας. Οι περιοδικές και επαναλαµβανόµενες εκλογές, που είναι το συστατικό της στοιχείο, επηρεάζονται εξ ορισµού από τη συγκυρία, αλλά οι καταστάσεις που δηµιουργούνται αξιολογούνται µε βάση τον µακρό ιστορικό χρόνο. 

Η ίδια η εθνική ταυτότητα αλλά και η υπέρβασή της, για παράδειγµα η ευρωπαϊκή ιδέα και η προοπτική της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, θεµελιώνονται στην επίκληση της Ιστορίας. Η έννοια της Δύσης και η φιλελεύθερη δηµοκρατία ως αξιακή επικράτειά της θεµελιώνεται σε µια ιστορική αφήγηση που τώρα αµφισβητείται, αν όχι ευθέως, πάντως εµµέσως πλην σαφώς. Πρόκειται άλλωστε για µια ιστορική αφήγηση που αναγκάζεται να επεκτείνεται στο παρελθόν, καθώς φοβάται ότι κλείνει ο ορίζοντάς της προς το µέλλον. 

Η Ελλάδα µέσα στα νέα παγκόσµια συµφραζόµενα καλείται να επανεξετάσει τη σχέση της µε την Ιστορία. Δεν αρκεί πλέον η επανάπαυση στις δάφνες του ιστορικού έθνους µε µακρά συνέχεια, που διαχειρίζεται την κληρονοµιά του αρχαίου ελληνικού πολιτισµού, διεκδικεί ως ελληνική την ανατολική ρωµαϊκή αυτοκρατορία και την ορθοδοξία, ανήκει στην Ευρώπη αλλά όχι στον πυρήνα της πολιτικής της θεολογίας και στη Δύση, αλλά θεωρεί ότι έχει προνοµιακή σχέση µε µια αίσθηση της καθ’ ηµάς Ανατολής. Τώρα πλέον η Δύση βρίσκεται υπό συζήτηση ως στρατηγική οντότητα και κυρίως ως ευρωαµερικανικός οικονοµικός, αξιακός και αµυντικός άξονας. Η Ευρώπη νιώθει, λόγω ανασφάλειας, να ενισχύεται η σηµασία της ευρωπαϊκής αλληλεγγύης, αλλά και πάλι λόγω ανασφάλειας οι επιµέρους εθνικές προτεραιότητες υπαγορεύουν αποκλίσεις από µια ενιαία στρατηγική.

Η Ιστορία βλέπουµε συνεπώς ότι όχι µόνο δεν έχει "τελειώσει", αλλά γράφει νέα κεφάλαια, απροσδόκητα, δύσκολα, απαιτητικά, στα οποία δεν υπάρχει χώρος για επίκληση ιστορικών τίτλων, καθώς κυριαρχεί ο ρεαλισµός ή µάλλον ο κυνισµός της ισχύος και η σαρωτική πραγµατικότητα του συσχετισµού των δυνάµεων. Το πληθυσµιακό µέγεθος, ο εθνικός πλούτος, η στρατιωτική ισχύς, η ετοιµότητα ανάληψης κινδύνων, η ύπαρξη ενεργού εθνικού αφηγήµατος και κυρίως η γεωγραφία είναι οι βασικές παράµετροι του τρόπου µε τον οποίο γράφεται η Ιστορία. Κατά βάθος πάντα αυτό συνέβαινε, αλλά µετά τον Β' Παγκόσµιο Πόλεµο κυριάρχησε µια "εξωραϊστική" γλώσσα που σχεδόν όλοι χρησιµοποιούσαν, αλλά ήξεραν ότι την κρίσιµη στιγµή δεν θα αποδώσει την πραγµατικότητα. Τώρα είναι προφανές ότι το Διεθνές Δίκαιο και η διεθνής νοµιµότητα δυστυχώς κατέχουν πολύ µικρή θέση στο σώµα της Ιστορίας. 

Η κλιµατική κρίση µάς δείχνει πλέον ότι η Ιστορία είναι σε µεγάλο βαθµό, αλλά όχι αποκλειστικά, ανθρωπογενής. Φυσικές καταστροφές και πανδηµίες έχουν ασκήσει καταλυτική επίδραση στις εξελίξεις και έχουν διαµορφώσει πολλές ιστορικές περιόδους. Τώρα προστίθεται η διάσταση της Τεχνητής Νοηµοσύνης, που σχετικοποιεί το τι είναι ανθρωπογενές, κυρίως όµως αλλάζει τα δεδοµένα της µνήµης, χωρίς την οποία δεν συγκροτείται η Ιστορία. Η υπερυπολογιστική µνήµη καθιστά την Τεχνητή Νοηµοσύνη το µεγάλο αποθετήριο των ιστορικών τεκµηρίων. Ο άνθρωπος καλείται να έχει συνείδηση της Ιστορίας, ενώ ο νους του δεν έχει τη χωρητικότητα που απαιτείται προκειµένου να καταχωρίσει και να επεξεργαστεί τον όγκο των διαθέσιµων πληροφοριών. 

Η ερώτηση "τι είναι Ιστορία;" απευθύνεται πλέον εξίσου στον ανθρώπινο νου και στα συστήµατα Τεχνητής Νοηµοσύνης, που απαντούν µε µεγαλύτερη βιβλιογραφική πληρότητα, αν και όχι πάντα µε ακρίβεια, αλλά χωρίς την αίσθηση του ανήκειν που έχει ο άνθρωπος χάρη στην Ιστορία και µέσω αυτής.

*Ο Ευάγγελος Βενιζέλος είναι οµότιµος καθηγητής Συνταγµατικού Δικαίου στη Νοµική Σχολή ΑΠΘ. Πρώην αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών.