Το Praxis Now είναι μία φοιτητική ερευνητική ομάδα που δημιουργήθηκε και καθοδηγείται από τον Καθηγητή Οικονομικών Γιάννη Μαραγκό στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Σε αυτό το άρθρο συμμετέχει η φοιτήτρια Ιωάννα Λίτσιου.

Η πανδημία Covid-19, ο πόλεμος στην Ουκρανία, η κλιματική αλλαγή είναι μερικοί από τους λόγους που ανάγκασαν αρκετές χώρες να ζητήσουν αναδιάρθρωση του χρέους τους από εξωτερικούς πιστωτές. Τι είναι όμως το εξωτερικό χρέος; Πρόκειται για ένα άθροισμα τριών μεταβλητών, όπως αναφέρει η Παγκόσμια Τράπεζα (2023, σελ.7). Η  πρώτη συνιστώσα του είναι το Δημόσιο Εγγυημένο χρέος περιλαμβάνει μακροπρόθεσμες εξωτερικές υποχρεώσεις των οφειλετών του δημοσίου, το χρέος της κεντρικής κυβέρνησης και των κρατικών επιχειρήσεων. Δεύτερη σε σειρά συνιστώσα είναι το Ιδιωτικό μη εγγυημένο χρέος το οποίο αποτελείται από μακροπρόθεσμες εξωτερικές υποχρεώσεις ιδιωτών οφειλετών οι οποίες δεν είναι εγγυημένες από δημόσιους φορείς. Τέλος, υπάρχουν και οι βραχυπρόθεσμες υποχρεώσεις, ήτοι οι υποχρεώσεις χρέους με αρχική λήξη το ένα έτος οι οποίες δεν καλύπτονται από το σύστημα αναφοράς οφειλών της Παγκόσμιας Τράπεζας (Debtor Reporting System -DRS) - (το DRS ακολουθεί διεθνή πρότυπα και ορίζει το εξωτερικό χρέος ως τα ανεξόφλητα ποσά τρεχουσών υποχρεώσεων σε εγχώριο και ξένο νόμισμα). Ο Βραχυπρόθεσμος δανεισμός κυρίως εφαρμόζεται από τις κυβερνήσεις των χωρών κυρίων όταν υπάρχει ανάγκη αύξησης της ρευστότητας τους (Προκοπάκης, 2018). 

Διάγραμμα  1 Η εξέλιξή του αποθέματος εξωτερικού χρέους των χωρών χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος, σε δισεκατομμύρια δολάρια 

Στο διάγραμμα φαίνεται η εξέλιξη του Διεθνούς Χρέους των χωρών που εντάσσονται στις χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος. Συγκεκριμένα, φαίνονται και οι τρεις συνιστώσες οι οποίες αποτελούν το δημόσιο χρέος. Όπως γίνεται αντιληπτό το ιδιωτικό μη εγγυημένο χρέος και το δημόσιο εγγυημένο χρέος από το 2012 φαίνεται να ξεκινούν από το ίδιο σημείο (σχεδόν $ 2.009 δισεκατομμύρια και $ 2.034 δισεκατομμύρια αντίστοιχα) και να ακολουθούν ανοδική κοινή πορεία μέχρι και το 2016. Από εκεί και έπειτα το δημόσιο εγγυημένο χρέος αυξάνεται με μεγαλύτερη τάση. Σε αντίθεση, το βραχυπρόθεσμο χρέος φαίνεται να ακολουθεί μια διαφορετική πορεία, μία μικρή αύξηση μέχρι το 2014 όπου αγγίζει τα $ 2.094 δισεκατομμύρια έπειτα μία πτώση μέχρι το 2017 και ξανά αύξηση, σε χαμηλότερο όμως βαθμό από το δημόσιο και το ιδιωτικό εγγυημένο χρέος. Σημαντικό είναι να αναφέρουμε πως την περίοδο της πανδημίας τόσο το ιδιωτικό μη εγγυημένο χρέος, το δημόσιο μη εγγυημένο χρέος όσο και το βραχυπρόθεσμο χρέος αυξάνονται. 

Στις μέρες μας τόσο οι αναπτυσσόμενες χώρες όσο και οι φτωχές χώρες αντιμετωπίζουν έναν κοινό κίνδυνο: το μη βιώσιμο χρέος. Στη δημοσίευση της Παγκόσμιας Τράπεζας "International Debt Report 2023" γίνεται ως επί το πλείστων λόγος για τον κίνδυνο που αντιμετωπίζουν οι χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος και ιδιαίτερα οι φτωχότερες. Σχεδόν 443,5 δισεκατομμύρια δολάρια Αμερικής πληρώθηκαν από χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος για την εξυπηρέτηση του εξωτερικού χρέους και του δημόσιου χρέους. Το κόστος εξυπηρέτησης του χρέους προβλέπεται να αυξηθεί κατά 10% την περίοδο 2023-2024 για τις αναπτυγμένες χώρες και 40% για τις χώρες χαμηλού εισοδήματος, όπως αναφέρεται στο κείμενο. Το "International Debt Report 2023" αποτελεί την 50η έκδοση της Παγκόσμιας Τράπεζας αναφορικά με το Εξωτερικό Χρέος. Μολονότι πολλά έχουν συμβεί τα τελευταία πενήντα χρόνια, η Παγκόσμια Τράπεζα εντοπίζει ορισμένα κοινά στοιχεία για την οικονομία. 

Η οικονομία το 1973 είχε χαρακτηριστεί  από πολλές αποσταθεροποιητικές δυνάμεις, δυο χαρακτηριστικά που αποδίδονται και σήμερα στην οικονομία. Το 1973 ένα σημαντικό γεγονός που έλαβε χώρα και επηρέασε την παγκόσμια οικονομία ήταν η πρώτη πετρελαϊκή κρίση. Η κρίση αυτή οδήγησε σε πληθωρισμό λόγω των υψηλών τιμών ενέργειας αλλά και εμπορευμάτων. Η ύφεση ήταν το κύριο χαρακτηριστικό της οικονομίας. Η Παγκόσμια Τράπεζα το 1973 δάνεισε 3,6 δισεκατομμύρια δολάρια. Σήμερα, όμως, οι οικονομίες είτε προσπαθούν είτε έχουν ξεπεράσει την πανδημία και τις συνέπειες. Η πανδημία οδήγησε την παγκόσμια οικονομία σε γενικευμένη στασιμότητα με την παύση του εμπορίου για μεγάλο χρονικό διάστημα και αυτό μεταξύ άλλων οδήγησε και σε αύξηση του πληθωρισμού για τις χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος. Στις χώρες αυτές μάλιστα, το συνολικό χρέος αυξάνεται ήδη από το 2016 και κυρίως μετά τον Covid-19. Η αύξηση του χρέους στις χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος έχει επισκιάσει την οικονομική ανάπτυξη. 

Η Παγκόσμια Τράπεζα ομαδοποιεί τις χώρες σε χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος. Συγκεκριμένα, οι χώρες χαμηλού εισοδήματος έχουν συσσωρεύσει απόθεμα εξωτερικού χρέους με γρηγορότερους ρυθμούς από τις χώρες μεσαίου εισοδήματος. Ήδη από το 2012 ως το 2022 το εξωτερικό χρέος των χωρών χαμηλού εισοδήματος αυξήθηκε στο 109% ενώ το Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδημα αυξήθηκε κατά 33% (Διάγραμμα 2).

Διάγραμμα 2 Αλλαγή στο Απόθεμα Εξωτερικού χρέους και του Ακαθάριστου Εθνικού Εισοδήματος, ανά ομάδα εισοδήματος, 2012 -2022,

Σύμφωνα με το διάγραμμα, οι χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος σημείωσαν αύξηση  89% στο απόθεμα εξωτερικού χρέους ενώ το Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδημα αυξήθηκε κατά 48%. Στις upper – middle income χώρες (εκτός της Κίνας) το απόθεμα εξωτερικού χρέους αυξήθηκε κατά 23% και το Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδημα κατά 7%. Την δεκαετία από το 2012 ως το 2022 σημαντική αύξηση στο απόθεμα εξωτερικού χρέους παρουσίασαν οι χώρες που είναι επιλέξιμες για χρηματοδότηση από τη Διεθνή Αναπτυξιακή Ένωση της Παγκόσμιας Τράπεζας (IDA). Πρόκειται για αύξηση 134%, ενώ φανερά μικρότερη αύξηση σημείωσε το Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδημα των χωρών που έχουν επιλεγεί για χρηματοδότηση από τη Διεθνή Αναπτυξιακή Ένωση της Παγκόσμιας Τράπεζας, και συγκεκριμένα αύξηση 53%. Όπως γίνεται αντιληπτό από το διάγραμμα, η δεύτερη κατηγορία χωρών (οι χώρες που δανείστηκαν από την Διεθνή Τράπεζα για την Ανασυγκρότηση και την Ανάπτυξη – όμιλος IBRD) εμφάνισε αργό ρυθμό συσσώρευσης αποθέματος εξωτερικού χρέους και Ακαθάριστου Εθνικού Εισοδήματος, αύξηση 36% και 17% αντίστοιχα. 

Διάγραμμα  3 Αλλαγή στο Απόθεμα Εξωτερικού Χρέους και στο Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδημα, ανά Γεωγραφική Περιοχή

Αν εξετάσουμε τα ίδια στοιχεία, ήτοι το απόθεμα εξωτερικού χρέους και το Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδημα από την πλευρά της γεωγραφικής περιοχής θα διαπιστώσουμε ότι η περιοχή της Ευρώπης και της Κεντρικής Ασίας μαζί με την περιοχή της Νότιας Ασίας είναι οι μόνες περιοχές στις οποίες η αύξηση του Ακαθάριστου Εθνικού Εισοδήματος ξεπέρασε το εξωτερικό χρέος (Διάγραμμα 3). Πιο συγκεκριμένα το Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδημα σημείωσε αύξηση της τάξης του 6% στην περιοχή της Ευρώπης και της Κεντρικής Ασίας, ενώ 73% στην περιοχή της Νότιας Ασίας.  

Σημαντικό είναι το γεγονός πως η οικονομική δραστηριότητα των χωρών χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος προβλέπεται να είναι 5% κάτω από τις προπανδημικές προβλέψεις. Ακόμη, το κατά κεφαλήν εισόδημα αυτών των χωρών το 2024 θα αναμένεται να είναι χαμηλότερο από το 2019 (διάγραμμα 3). Τόσο βραχυπρόθεσμοι όσο και μακροπρόθεσμοι παράγοντες οφείλονται για την πρόσφατη αδυναμία της παγκόσμιας οικονομίας. 

Στις αρχές του 2024 πέντε χώρες διαπραγματεύονται ήδη την αναδιάρθρωση του χρέους τους. Οι χώρες αυτές είναι: Σουρινάμ, Ζάμπια, Σρι Λάνκα, Γκάνα και Αιθιοπία. Με την Λέσχη του Παρισιού (πρόκειται για μία ομάδα 22 επίσημων πιστωτών-χωρών  η οποία δημιουργήθηκε για να μπορεί να επιλύει τυχόν  προβλήματα τα οποία δημιουργούνται αναφορικά με την αποπληρωμή του χρέους από χώρες που έχουν δανειστεί) αλλά και την Κίνα ήρθε σε συμφωνία το Σουρινάμ. Η πιο γενναιόδωρη συμφωνία κρίθηκε η συμφωνία της Ζάμπια, ενώ για την Σρι Λάνκα, την Γκάνα και την Αιθιοπία οι διαπραγματεύσεις βρίσκονται ακόμη σε αρχικά στάδια (Fresnillo I, 2024). Με βάση τα στοιχεία από της δημοσιεύσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας οι αναδυόμενες και αναπτυσσόμενες οικονομίες είναι αυτές που έχουν πληγεί σε μεγαλύτερο βαθμό από κρίσεις χρέους. Η  αύξηση του δημόσιου χρέους είναι μεγάλης σημασίας καθώς όσο μεγαλώνει ο λόγος του χρέους προς το ΑΕΠ τόσο αυξάνεται και η πιθανότητα αυτή η χώρα να αθετήσει το χρέος της και να προκληθεί μία κατάσταση πανικού σε διεθνές επίπεδο. Αναφορικά με τις επιχειρήσεις, υψηλά επίπεδα χρέους σημαίνει ότι θα υπάρχουν λιγότερα χρήματα τόσο για επενδύσεις όσο και για θέσεις εργασίας. Για τα νοικοκυριά τα υψηλά επίπεδα χρέους σημαίνει ότι θα μειώσουν τις δαπάνες τους (Masterson and North, 2023).  Ωστόσο, περισσότερο από το 80% της αύξησης χρέους για το 2023 προέρχεται από τις αναπτυγμένες χώρες όπως είναι οι ΗΠΑ, η Ιαπωνία, το Ηνωμένο Βασίλειο αλλά και η Γαλλία.

Βιβλιογραφία: 
Προκοπάκης, Γ. (2018). Άποψη: Ο βραχυπρόθεσμος δανεισμός θεραπεύει πάσαν νόσον [online] Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ. Διαθέσιμο στο:
https://www.kathimerini.gr/economy/local/952208/apopsi-o-vrachyprothesmos-daneismos-therapeyei-pasan-noson/    

Clubdeparis.org. (2022). Club de Paris. [online] Available at:
https://clubdeparis.org/en  

Fresnillo I. (2024). Debt justice in 2024: challenges and prospects in a full-blown debt crisis. [online] Available at:
                                                                                                                                      https://www.eurodad.org/debt_justice_in_2024_challenges_and_prospects_in_a_full_blown_debt_crisis 

Masterson, V. and North, M. (2023). Global debt is at $307 trillion. Why does it matter? [online] World Economic Forum. Available at:
https://www.weforum.org/agenda/2023/12/what-is-global-debt-why-high/ 

World Bank. (2023). International Debt Report. [online] Available at:
https://openknowledge.worldbank.org/server/api/core/bitstreams/83f7aadd-dc5a-406b-98d4-9624e93993e5/content 
‌ 

‌