Του Νικήτα Σίμου

Η ρωσική επιρροή στην περιοχή χαρακτηρίζεται ιστορικά από πολιτιστικούς, θρησκευτικούς και πολιτικούς δεσμούς, τους οποίους η Ρωσία προσπάθησε να εκμεταλλευτεί για να εδραιώσει τη θέση της μέσω στρατηγικών συμμαχιών.

Η Μόσχα έχει διατηρήσει ισχυρή παρουσία σε χώρες όπως η Σερβία, υποστηρίζοντας τη θέση του Βελιγραδίου για τη μη αναγνώριση του Κοσσυφοπεδίου και προωθώντας διμερείς σχέσεις βασισμένες σε οικονομικά συμφέροντα, ειδικά στον ενεργειακό τομέα.

Η Ρωσία προσπάθησε επίσης να ασκήσει την εξουσία της υποστηρίζοντας αυτονομιστικά και αντιδυτικά κινήματα, εκμεταλλευόμενη την περιφερειακή αστάθεια και αντιτιθέμενη στην περιφερειακή διαδικασία ενσωμάτωσης των χωρών των Δ. Βαλκανίων στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ.

Κεντρικό στοιχείο αυτής της δυναμικής είναι ακριβώς η σχέση μεταξύ του Ρώσου προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν και του Ντόντικ ( Σερβο- Βόσνιου ηγέτη της αυτόνομης δημοκρατίας της Σερβίας, στην Βοσνία-Ερζεγοβίνη).

Tους τελευταίους μήνες o Nτόντικ έχει επιταχύνει τη διαδικασία νομικής απόσχισης, με την οποία η οντότητα της σερβικής πλειοψηφίας της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης απειλεί τους θεσμούς του Σεράγεβο.

Από την αρχή του πολέμου στην Ουκρανία, οι δυο ηγέτες έχουν συναντηθεί επτά φορές. Ωστόσο, αν και η υποστήριξη του σερβοβοσνιακού αυτονομισμού καθιστά τον ρωσικό ρόλο δυνητικά επικίνδυνο για ολόκληρη την περιοχή, συχνά η αφήγηση της πανσλαβικής  "αδελφικής σχέσης", που ορίζεται ως "ιστορική", και οι οικονομικοί και ενεργειακοί μοχλοί που έχει πραγματικά η Ρωσία τείνουν να υπερεκτιμώνται.

Γεωστρατηγική σημασία των Βαλκανίων για τη Ρωσία

Η Ρωσία συχνά απεικονίζεται ως γεωπολιτικός παίκτης με ισχυρή παρουσία στην περιοχή των Βαλκανίων, με στόχο την ομηρία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης της περιοχής.

Ωστόσο, από τη ρωσική άποψη, η ίδια η περιοχή δεν αποτελεί στρατηγική προτεραιότητα, ούτε κανένα από τα κράτη της, όπως αναφέρονται στο τελευταίο έγγραφο της εξωτερικής πολιτικής της Ομοσπονδίας (Ρωσικό ΥΠΕΞ 2023).

Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στον τρέχοντα χρόνο, όταν οι ρωσικοί πολιτικοί και οικονομικοί πόροι φαίνεται να απορροφώνται κυρίως από τον επιθετικό πόλεμο κατά της Ουκρανίας.

Ωστόσο, εντός των Βαλκανίων, οι σερβικές οντότητες διαδραματίζουν παραδοσιακά σημαντικό ρόλο για τη Ρωσία. Αυτό ορίζεται όχι μόνο από την μεταξύ τους πολιτιστική, ιστορική και θρησκευτική εγγύτητα, δεδομένης και της κοινής ορθόδοξης μήτρας, αλλά και από τις γεωπολιτικές αλλαγές που λαμβάνουν χώρα τόσο στα Βαλκάνια, όσο και στην Ευρώπη γενικότερα.

Η Ρωσία, απομονωμένη από τη Δύση, επιδιώκει αφενός να ενισχύσει τις φιλίες της και, αφετέρου, να επωφεληθεί από τυχόν κενά εξουσίας, τα οποία θα μπορούσε να εκμεταλλευθεί προκειμένου να ενισχύσει την επιρροή της, χωρίς μαζικές επενδύσεις από οικονομική και πολιτική άποψη. Ένα εργαλείο μέσω του οποίου το κάνει αυτό είναι η εξαγωγή υδρογονανθράκων, αλλά ο ρωσικός ενεργειακός μοχλός συχνά υπερεκτιμάται.  

Ενώ οι κυρώσεις οδήγησαν στην ελαχιστοποίηση των εισαγωγών ρωσικού πετρελαίου δια θαλάσσης το 2023 στα Βαλκάνια, η Μόσχα συνεχίζει να εξάγει το φυσικό της αέριο στην περιοχή.    

Η Σερβία έχει μεγάλη εξάρτηση από το ρωσικό φυσικό αέριο, το οποίο λαμβάνει μέσω αγωγών από γειτονικά κράτη, και έχει δηλώσει, ότι επιθυμεί να επεκτείνει τη συμφωνία προμήθειας από τη Ρωσία. Οι προμήθειες φυσικού αερίου από τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και τη Βόρεια Μακεδονία προέρχονται επίσης σχεδόν εξ ολοκλήρου από τη Ρωσία.

Αλλά αν ληφθεί υπόψη το ενεργειακό μείγμα αυτών των χωρών, το φυσικό αέριο έχει στην πραγματικότητα μικρή σημασία σε σύγκριση με τον άνθρακα ή άλλες πηγές. Ως αποτέλεσμα, καμία από αυτές τις χώρες δεν συγκαταλέγεται στους σημαντικούς εισαγωγείς ρωσικού φυσικού αερίου στον κόσμο.

Αποσταθεροποιεί η Ρωσία τα Βαλκάνια;

Παρά τα γεωστρατηγικά συμφέροντα στην περιοχή, η Ρωσία σήμερα δεν διαδραματίζει άμεσο ρόλο στις εντάσεις οι οποίες αποσταθεροποιούν τα Βαλκάνια.

Τόσο οι φυγόκεντρες τάσεις της Σερβικής Δημοκρατίας (RS) –  της οντότητας σερβικής πλειοψηφίας της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης – όσο και οι κλιμακώσεις μεταξύ Βελιγραδίου και Πρίστινας τα τελευταία χρόνια, με αποκορύφωμα την τρομοκρατική επίθεση στην Banjska τον Σεπτέμβριο του 2023, εκτιμάται ότι είναι αποτέλεσμα των τοπικών ηγεσιών. Αυτές, οι οποίες  είναι κοντά στη Μόσχα από πολιτική άποψη, έχουν σχεδόν αποκλειστική  την ευθύνη για μεμονωμένες κρίσεις που υπονομεύουν την περιφερειακή σταθερότητα.

Οι πρόσφατες απειλές απόσχισης από τον πρόεδρο της RS Μίλοραντ Ντόντικ, καθώς και η κλιμάκωση μεταξύ Κοσσυφοπεδίου και Σερβίας, απομακρύνουν την περιοχή από την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ.

Αν και υπάρχουν ορισμένες περιστάσεις που καταδεικνύουν έναν πιο ενεργό ρόλο για τη Ρωσία στο σερβικό έδαφος - όπως το κέντρο αποτροπής φυσικών καταστροφών στη Νις της νότιας Σερβίας, το οποίο κατ’ άλλους διευκολύνει ρωσικές παρεμβάσεις- η Μόσχα σήμερα αφιερώνει μάλλον περιορισμένη προσοχή στα Βαλκάνια.

Ωστόσο, η πολιτική και ιδεολογική εγγύτητα  μεταξύ της Ρωσίας του Βλαντιμίρ Πούτιν και των σερβικών ηγεσιών της περιοχής εξυπηρετεί πρωτίστως τον σκοπό της διατήρησης του "σλαβικού μεγάλου αδελφού", ως πανταχού παρόντος στην δημόσια ζωή των βαλκανικών κοινωνιών.

Αυτή η εγγύτητα σήμερα, επιβεβαιώνεται από τις πολλές συναντήσεις  μεταξύ του Ντόντικ και του Πούτιν, από τότε που ξέσπασε ο πόλεμος στην Ουκρανία. Ενδεχομένως, να πρόκειται και περί ενεργειών πολιτικού αντιπερισπασμού ως προς τους Ευρωπαίους.

Είναι ακόμη σοβαρό το ενδεχόμενο, η πυκνότητα των επαφών να υποδηλώνει, ότι η Σερβία του Βούτσιτς έχει αναθέσει άμεσες σχέσεις με τον Πούτιν στον Ντόντικ, πιστό σύμμαχο του Σέρβου προέδρου.

Αλλά ο Ντόντικ χρειάζεται την πολιτική υποστήριξη του Πούτιν, πάνω απ 'όλα για τα δικά του αποσχιστικά σχέδια. Η τελευταία συνάντηση μεταξύ των δύο πραγματοποιήθηκε την 1η Απριλίου. Ο Ντόντικ χρειάζεται τη Ρωσία και την έδρα της στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, για να αντιμετωπίσει την παρουσία του Ύπατου Εκπροσώπου της Διεθνούς Κοινότητας, ο οποίος ενεργεί ως εγγυητής της εφαρμογής των ειρηνευτικών συμφωνιών του Ντέιτον του 1995, εναντίον του οποίου ο Σερβοβόσνιος ηγέτης έχει ξεκινήσει μια θεσμική διελκυστίνδα.

Στα τέλη Φεβρουαρίου 2025, ο Ντόντικ καταδικάστηκε σε φυλάκιση ενός έτους και εξαετή απαγόρευση άσκησης δημόσιου αξιώματος, επειδή αντιτάχθηκε στις αποφάσεις του Ύπατου Εκπροσώπου Κρίστιαν Σμιτ.

Στη συνέχεια, εκδόθηκε ένταλμα σύλληψης εναντίον του Ντόντικ από το βοσνιακό δικαστήριο για την άρνησή του να καταθέσει σε έρευνα της βοσνιακής εισαγγελίας, που τον θεωρεί υπεύθυνο για την υπονόμευση της βοσνιακής συνταγματικής τάξης. Η Ρωσία του Πούτιν πάντα μιλούσε κατά του διορισμού του Κρίστιαν Σμιτ ως Ύπατου Εκπροσώπου – επιφορτισμένου με την εφαρμογή της συνθήκης του Νταίητον - υποστηρίζοντας ότι δεν στηρίζεται σε νομικούς λόγους.

Η υποστήριξη της Μόσχας προς τον Ντόντικ, φαίνεται ότι αντισταθμιζόταν από το γεγονός ότι οι πρόεδροι της Ρωσίας και της Σερβίας, δεν είχαν συναντηθεί από τον Φεβρουάριο του 2022, μέχρι την πρόσφατη επέτειο στην Μόσχα της νίκης κατά τον Π.ΠΙΙ όπου ο Σέρβος πρόεδρος ήταν προσκεκλημένος και παρέστη, μετά από ένα καταδικαστικό για την εξωτερική πολιτική της Σερβίας ψήφισμα του ευρωπαϊκού κοινοβουλίου.

Η Σερβία δεν υιοθετεί τις κυρώσεις κατά της Ρωσίας

Η Σερβία είναι η μόνη χώρα στην ευρωπαϊκή ήπειρο (εκτός από τη Λευκορωσία) που δεν έχει υιοθετήσει κυρώσεις κατά της Ρωσίας από τον Φεβρουάριο του 2022. Το Βελιγράδι ανέκαθεν απέρριπτε την πιθανότητα υιοθέτησης πακέτων κυρώσεων της ΕΕ, παρά το γεγονός ότι είναι υποψήφια χώρα μέλους της Ένωσης και, ως εκ τούτου, θα πρέπει να ευθυγραμμιστεί με την εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας των Βρυξελλών.

Σύμφωνα με τη σερβική κυβέρνηση, η Μόσχα προστατεύει τα εθνικά συμφέροντα της βαλκανικής χώρας και, ως εκ τούτου, υιοθετεί την ίδια μεταχείριση έναντι του συμμάχου της. Ωστόσο, η Σερβία υπερασπιζόταν πάντα την εδαφική ακεραιότητα της Ουκρανίας, μεταξύ άλλων στις ψηφοφορίες της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ. Το πράττει προκειμένου να προστατευθεί η ίδια αρχή της μη απόσχισης σε σχέση με το ζήτημα του Κοσσυφοπεδίου. Επιπλέον, αν και η Σερβία δεν υιοθετεί κυρώσεις κατά της Ρωσίας, το Βελιγράδι έχει βρει άλλους τρόπους για να υποστηρίξει την Ουκρανία.

Εκτός από τις ψήφους της στον ΟΗΕ, η Σερβία έχει προμηθεύσει τον ουκρανικό στρατό με όπλα. Πρόκειται για εξοπλισμούς που έφτασαν στην Ουκρανία, μέσω χωρών του ΝΑΤΟ, συνολικής αξίας περίπου 800 εκατομ. ευρώ. Και αυτό θα μπορούσε να έχει μεγαλύτερο πολιτικό και στρατιωτικό αντίκτυπο από την άρνηση των οικονομικών κυρώσεων κατά της Ρωσίας.

Τέλος, πραγματοποιήθηκαν κάποιες συναντήσεις μεταξύ των ηγετών των δύο χωρών, η τελευταία εκ των οποίων πραγματοποιήθηκε τον Ιανουάριο του 2025 στο φόρουμ του Νταβός, όπου οι πρόεδροι Αλεξάνταρ Βούτσιτς και Βολοντίμιρ Ζελένσκι είχαν ιδιαίτερη συνάντηση, κατά την οποία ο Ουκρανός ηγέτης ευχαρίστησε τη Σερβία για την ανθρωπιστική και οικονομική στήριξη που έλαβε. Τέλος, πρέπει να ειπωθεί ότι, σύμφωνα με έρευνα του Ινστιτούτου Ευρωπαϊκών Υποθέσεων του Βελιγραδίου τον Νοεμβ. 2023 η κοινή γνώμη ήταν διχασμένη σχετικά με τη ρωσική επιθετικότητα κατά της Ουκρανίας.

Υπάρχει αδελφοσύνη μεταξύ Ρώσων και Σέρβων;

Αν και ακούμε συχνά ότι η Σερβία και η Ρωσία συνδέονται με μια ιστορική αδελφική σχέση, είναι ως επί το πλείστον ένας μύθος, υπερβολικός και ενισχυμένος από την προπαγάνδα των δύο χωρών.

Η συμμαχία μεταξύ Βελιγραδίου και Μόσχας είναι στρατηγική, θεμελιώδους πολιτικής σημασίας, αλλά δεν είναι αλήθεια, ότι η Ρωσία υπερασπιζόταν πάντα τα σερβικά εθνικά συμφέροντα.  

Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, οι σχέσεις μεταξύ των δύο εθνών διακόπηκαν το 1948 από την εκδίωξη της Γιουγκοσλαβίας του Τίτο από την Κομινφόρμ για τις διαφωνίες του με τον Στάλιν.

Οι σχέσεις μεταξύ Βελιγραδίου και Μόσχας αποκαταστάθηκαν επίσημα μετά το θάνατο του σοβιετικού δικτάτορα, αλλά εξακολουθούσαν να σημαδεύονται από αυτό το επεισόδιο μέχρι την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Αν λάβουμε υπόψη την περίοδο μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, ο πόλεμος της δεκαετίας του ενενήντα ήταν η περίοδος κατά την οποία ο σερβικός εθνικισμός χρειαζόταν περισσότερο υποστήριξη για την υπεράσπιση των εθνικών συμφερόντων του, αλλά αυτό δεν προήλθε από τη Ρωσία.

Εκείνα τα χρόνια, στις συνελεύσεις του ΟΗΕ, η Ρωσία σχεδόν πάντα ψήφιζε κατά των σερβικών συμφερόντων. Το 1991, ήταν υπέρ του ψηφίσματος του ΟΗΕ που απαγόρευε την εξαγωγή όπλων στο έδαφος, της τότε Γιουγκοσλαβίας. Και πάλι το 1993, η Ρωσία ψήφισε υπέρ της ίδρυσης του Ποινικού Δικαστηρίου για εγκλήματα που διαπράχθηκαν στην πρώην Γιουγκοσλαβία, το οποίο θα δίκαζε κυρίως Σέρβους κατηγορούμενους για γενοκτονία, εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Τέλος, το 1998, στην αρχή του πολέμου στο Κοσσυφοπέδιο, η Ρωσία ψήφισε υπέρ του ψηφίσματος 1160, το οποίο επέβαλε εμπάργκο όπλων στο έδαφος της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας.

Αν και όλα αυτά τα ψηφίσματα αφορούσαν εδαφικά ζητήματα και εθνικά συμφέροντα που επιδίωκε το καθεστώς Μιλόσεβιτς, η Ρωσία δεν χρησιμοποίησε ποτέ δικαίωμα αρνησικυρίας στο Συμβούλιο Ασφαλείας, ενέργεια η οποία θα διευκόλυνε τις Σερβικές θέσεις.

Αυτές οι ρωσικές αποφάσεις μπορούν να εξηγηθούν από την προσπάθεια του τότε προέδρου Γέλτσιν να ευθυγραμμιστεί με τις Ηνωμένες Πολιτείες και το ΝΑΤΟ, όπως κατά την άποψή του επίτασσε το εθνικό συμφέρον της Ρωσίας στην δεδομένη περίοδο.

Παρά το γεγονός ότι ψήφισε υπέρ, η Ρωσία παραβίασε τόσο το εμπάργκο όσο και την απαγόρευση των εξαγωγών όπλων. Αλλά το έκανε υπέρ της Κροατίας, στον πόλεμο της ανεξαρτησίας της από το Βελιγράδι.

Σύμφωνα με διάφορες πηγές, κατά τη διάρκεια των γιουγκοσλαβικών πολέμων, ο κροατικός στρατός έλαβε από τη Ρωσία μεγάλες ποσότητες οπλισμού μέσω περίπου 160 πτήσεων από τη Ρωσία στην Κροατία, με μέσο όρο 100 τόνους φορτίου ανά πτήση.

Υπήρξαν επίσης εξαιρετικά συμβολικές στιγμές κατά τις οποίες η Ρωσία αγνόησε τα σερβικά συμφέροντα. Η Μόσχα όχι μόνο αναγνώρισε την ανεξαρτησία της Κροατίας μήνες πριν από τις Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες δυτικές χώρες, αλλά απένειμε επίσης στους Κροάτες ηγέτες δημόσιες τιμές. Το 1996 – μόλις ένα χρόνο μετά την επιχείρηση εθνοκάθαρσης "Oluja" που ανάγκασε περίπου 200.000 Σερβοκροάτες να εγκαταλείψουν τις εστίες τους – ο πρώτος πρόεδρος της Κροατίας, Φράνιο Τούτζμαν, τιμήθηκε με το μετάλλιο Zukov για τις αξίες και τη συμβολή του στον αγώνα κατά του φασισμού, παρά τις τεράστιες ευθύνες για τις αντισερβικές πολιτικές του και την υποστήριξή του στην εθνοκάθαρση. Το 2005, μια παρόμοια τιμή απονεμήθηκε από τον Πούτιν στον Μέσιτς διάδοχο του Τούτζμαν.

Οι προαναφερθείσες περιπτώσεις δείχνουν μια μάλλον ιστορική ασάφεια της σχέσης της Ρωσίας έναντι της Σερβίας, ιδίως όσον αφορά τα εθνικά ή εδαφικά συμφέροντά της τελευταίας, παρά την προβολή της "αδελφικής σχέσης" των δύο κρατών. Θα ήταν ίσως εύλογο να υποστηριχθεί, ότι η ρωσική στάση της Ρωσίας έναντι της Σερβίας είναι ενδεχομένως η εκμετάλλευση ενός κενού το οποίο δημιουργείται κυρίως από τους δισταγμούς των Ευρωπαίων να εγκολπωθούν τους Σέρβους. Η κατάσταση αυτή ευνοεί ιδιαίτερα την Ρωσία, δίκην πολιτικού αντιπερισπασμού στα Βαλκάνια, έναντι των Ευρωπαίων, καθώς η ρευστότητα στο ουκρανικό θέμα συντηρείται από την Μόσχα.

Με τις σημερινές κυβερνήσεις, οι δύο χώρες παραμένουν ιδιαίτερα φιλικές, αλλά η σχέση τους διέπεται από έναν αμοιβαίο πραγματισμό, όπου η καθεμία υποστηρίζει αποκλειστικά τα δικά της συμφέροντα. 

* Ο Νικήτας Σίμος είναι Οικονομολόγος, Γεωπολιτικός Αναλυτής