Η Doreen Haviland ουρλιάζει σε μια βόλτα με το τρενάκι στο λούνα παρκ Astroland στο Κόνι Άιλαντ, τον Αύγουστο του 1976. Τρομακτικές ή συναρπαστικές δραστηριότητες αρχίζουν να μας ελκύουν από νεαρή ηλικία, σύμφωνα με έρευνες.

Η επιθυμία για "ψυχαγωγικό φόβο" είναι εξαιρετικά διαδεδομένη, και ίσως μας κάνει και καλό. Ο φόβος μπορεί να είναι μια συναρπαστική μορφή παιχνιδιού

Οι περισσότεροι άνθρωποι συνδέουν τον φόβο με κάτι δυσάρεστο∙ μια πρωτόγονη αντίδραση που καλό είναι να αποφεύγεται. Φόβος είναι αυτό που νιώθετε όταν αντιλαμβάνεστε να απειλούνται η ζωή και η σωματική σας ακεραιότητα: όταν ένας λυσσασμένος σκύλος σάς κυνηγάει, όταν το αυτοκίνητό σας στριφογυρίζει γλιστρώντας πάνω στον μαύρο πάγο ή όταν ακούγεται ένας δυνατός κρότος από την κουζίνα μες στη νύχτα. Μα ο φόβος μπορεί να είναι πιο σύνθετος – και όχι ένα ενιαίο ομοιόμορφο συναίσθημα. Εμφανίζεται σε απειράριθμες εκδοχές: από τον παραλυτικό τρόμο μιας κατάστασης που απειλεί τη ζωή σας μέχρι την ανατριχίλα που νιώθετε όταν περπατάτε μόνοι σας σε ένα σκοτεινό στενό.

Ενώ η έρευνα προσπαθεί να αποτυπώσει τις αποχρώσεις του φόβου, οι περισσότεροι επιστήμονες ομονοούν ότι αυτή η περίπλοκη αντίδραση έχει εξελιχθεί σε ισχυρό εργαλείο επιβίωσης που εξυπηρετεί έναν ουσιαστικό σκοπό: να μας προστατεύει από το κακό. Ο φόβος πιστεύεται πως πυροδοτεί τη λεγόμενη αντίδραση "πάλεψε ή τρέχα", μια σειρά φυσιολογικών μεταβολών που ωθούν σε άμεση δράση. Η καρδιά σας αρχίζει να χτυπά δυνατά, αντλώντας αίμα πιο γρήγορα για να μεταφέρει οξυγόνο και θρεπτικά συστατικά στους μυς σας. Οι κόρες των ματιών σας διαστέλλονται για να προσλάβουν περισσότερο φως, οξύνοντας την όρασή σας. Ο ιδρώτας τρέχει στο μέτωπό σας – ίσως ένα προληπτικό μέτρο για να σας "δροσίσει" μετά την επικείμενη δράση. Αυτή η κατάσταση επίγνωσης σας δίνει τη δυνατότητα να αντιδράσετε γρήγορα και αποφασιστικά όταν έρθετε αντιμέτωποι με έναν κίνδυνο.

Παραδόξως, όμως, οι άνθρωποι δεν αποφεύγουν πάντα τον φόβο. Στην πραγματικότητα, πολλοί τον αναζητούν ως ψυχαγωγία – σε διάφορες μορφές. Από τις ταινίες τρόμου που κόβουν την ανάσα και τα τρενάκια του λούνα παρκ που ανακατεύουν το στομάχι μέχρι την ελεύθερη πτώση με αλεξίπτωτο που εκτοξεύει την αδρεναλίνη και τα στοιχειωμένα σπίτια που παγώνουν το νευρικό σύστημα, ο ψυχαγωγικός φόβος είναι εξαιρετικά διαδεδομένος, καλύπτοντας ευρύ ιστορικό και διαπολιτισμικό φάσμα. Μάλιστα, αποτελεί μια εξαιρετικά προσοδοφόρα βιομηχανία, με τις ταινίες τρόμου να αποφέρουν άνω των 900 εκατ. δολαρίων το 2023 μόνο στις ΗΠΑ. Όμως η επιθυμία του φόβου εκτείνεται πέρα από τη σφαίρα της ψυχαγωγίας. Ο ψυχαγωγικός φόβος είναι εν δυνάμει ισχυρό κίνητρο σε διάφορους τομείς της ζωής μας, και η επιστήμη δείχνει ότι μπορεί ακόμα και να συμβάλει στην ευημερία μας.

Έρευνες δείχνουν ότι η έλξη που ασκούν οι τρομακτικές και συναρπαστικές δραστηριότητες στον άνθρωπο εκδηλώνεται σε πολύ μικρή ηλικία. Τα βρέφη ουρλιάζουν και γελάνε όταν αυτός που τα φροντίζει εξαφανίζεται και επανεμφανίζεται παίζοντας κρυφτό. Τα νήπια τσιρίζουν με τρόμο κι ευχαρίστηση μαζί όταν το οικείο πρόσωπο που τα φροντίζει τα κυνηγά παίζοντας στο σαλόνι, παριστάνοντας το αιμοβόρο τέρας, ενώ οι έφηβοι ουρλιάζουν και γελούν μέσα σε στοιχειωμένα σπίτια, ερχόμενοι πιο κοντά ο ένας στον άλλον μέσω της έντονης αδρεναλίνης. Οι έρευνες του εργαστηρίου μας δείχνουν ότι άνω του 95% των ανηλίκων απολαμβάνουν κάποιες δραστηριότητες που τους προκαλούν φόβο – από το να τους πετά η μαμά ή ο μπαμπάς στον αέρα μέχρι το να σκαρφαλώνουν λίγο πιο ψηλά σε ένα δέντρο, και από το να παίζουν ένα τρομακτικό παιχνίδι στον υπολογιστή μέχρι το να παρακολουθούν μια ταινία θρίλερ συντροφιά με το άτομο που έχουν ερωτευτεί.

Ένας λόγος για τον οποίο μπορεί τα παιδιά (και οι ενήλικες!) να βρίσκουν ευχαρίστηση στον φόβο είναι ότι αποτελεί μια μορφή παιχνιδιού. Ως εκ τούτου, ιδιαίτερα τα παιδιά μπορούν να μάθουν πολλά από τις καταστάσεις τρόμου. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι η ελεγχόμενη έκθεση σε σενάρια που προκαλούν φόβο γεννά ευκαιρίες για την ανάπτυξη του ατόμου: όπως το να μάθει πώς είναι να αισθάνεται φόβο, πώς να διαχειρίζεται συνθήκες αβεβαιότητας και πώς να τις αντιμετωπίζει. Ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι η μάθηση αυτή μπορεί να προστατεύσει τα παιδιά από την ανάπτυξη αγχωδών διαταραχών. Το κλειδί, βέβαια, είναι ο φόβος να παραμένει διασκέδαση. Οι τρομακτικές δραστηριότητες δεν πρέπει να προκαλούν υπερβολικό φόβο. Οι αναπτυξιακοί επιστήμονες υποστηρίζουν πως συχνά τα παιδιά καθοδηγούνται συμπεριφορικά από την "αρχή Goldilocks": στα παιδιά αρέσουν τα ερεθίσματα που είναι "τόσο όσο" – ούτε πολύ απλά ούτε πολύ σύνθετα. Το ίδιο ισχύει και με τον φόβο. Τα ελκύουν οι προκλήσεις που τα ενθουσιάζουν, αλλά δεν τα "συντρίβουν". Όπως το διατύπωσε τέλεια ένα παιδί: "Μου αρέσουν τα πράγματα που μου φέρνουν ανατριχίλα, αλλά όχι οι εφιάλτες". Το ζήτημα είναι να βρούμε αυτό το "γλυκό" επίπεδο του φόβου.

Η έρευνα του εργαστηρίου μας δείχνει ότι και για τους ενήλικες υπάρχει αυτό το "γλυκό" επίπεδο. Σε μια μελέτη, ζητήσαμε από τους συμμετέχοντες που βρίσκονταν μέσα σε ένα στοιχειωμένο σπίτι και φορούσαν μόνιτορ καρδιακών παλμών να αναφέρουν τα επίπεδα απόλαυσης και φόβου τους καθώς έβγαιναν τρέχοντας από τον εφιαλτικό χώρο, όπου μανιακοί με αλυσοπρίονα τους κυνηγούσαν. Το αποτέλεσμα ήταν φόβος και ευχαρίστηση να βρίσκονται σε συσχέτιση "ανεστραμμένου U". Τα χαμηλά επίπεδα φόβου μείωναν την ευχαρίστηση – το ίδιο, όμως, συνέβαινε και με τον υπερβολικό φόβο. Εν ολίγοις, η ευχαρίστηση κορυφωνόταν σε ένα σημείο κάπου στη μέση. Το ενδιαφέρον είναι ότι βρήκαμε παρόμοιο μοτίβο στην καταγραφή των καρδιακών παλμών των συμμετεχόντων, γεγονός που υποδηλώνει ότι η ευχαρίστηση σχετίζεται με τις "σωστές" αποκλίσεις από τη φυσιολογική κατάσταση ενός ατόμου.

Φαίνεται πως οι ενήλικες, όπως και τα παιδιά, μπορούν να επωφεληθούν από τον "ψυχαγωγικό φόβο". Για παράδειγμα, σε άλλη μελέτη του εργαστηρίου μας διαπιστώσαμε ότι οι άνθρωποι που παρακολουθούσαν συχνά ταινίες τρόμου αντιμετώπιζαν καλύτερα το άγχος από το πρώτο lockdown για την αντιμετώπιση της πανδημίας COVID-19 σε σύγκριση με εκείνους που απέφευγαν τις τρομακτικές συγκινήσεις. Μια εξήγηση είναι πως οι λάτρεις του τρόμου, βλέποντας ανατριχιαστικές σκηνές επί της οθόνης, μπορεί άθελά τους να έχουν εκπαιδευτεί στο να αντιμετωπίζουν το στρες, τον φόβο και την αγωνία της πραγματικής ζωής. Αυτό συνάδει με άλλο ένα εύρημα του εργαστηρίου μας: οι θιασώτες του τρόμου αναφέρουν ότι όχι μόνο βελτιώνεται η διάθεσή τους, αλλά και η προσωπική ανάπτυξη και αυτογνωσία τους, όταν έρχονται σε επαφή με τρομακτικό περιεχόμενο. Όλοι αυτοί οι αγωνιώδεις μαραθώνιοι ταινιών μπορεί να έχουν ουσιαστικό αποτέλεσμα.

Έτσι, την επόμενη φορά που θα νιώσετε να σας ελκύει μια τρομακτική ταινία ή μια ανατριχιαστική βόλτα με το τρενάκι του λούνα παρκ, ή που θα θελήσετε να αποτρέψετε ένα παιδί από το να σκαρφαλώσει πολύ ψηλά σε ένα δέντρο ή να κατεβεί πολύ γρήγορα με το ποδήλατό του έναν λόφο – θυμηθείτε: Η επιθυμία για "ψυχαγωγικό φόβο" είναι εξαιρετικά διαδεδομένη και ίσως μας κάνει και καλό. Ο φόβος μπορεί να είναι μια συναρπαστική μορφή παιχνιδιού, ένα εργαλείο για την προσωπική ανάπτυξη και ενδεχομένως ένας τρόπος για να χτίσουμε άμυνες απέναντι στα προβλήματα του πραγματικού κόσμου.

*Οι Marc Malmdorf Andersen και Mathias Clasen συνδιευθύνουν το Εργαστήρι Ψυχαγωγικού Φόβου  στο Πανεπιστήμιο Aarhus της Δανίας.

©2024 The New York Times Company, Marc Malmdorf Andersen and Mathias Clasen