Κάποια στιγμή το 1993, καθώς περπατούσα σε έναν δρόμο στη γενέτειρά μου, το Carndonagh, στην κομητεία Donegal της Ιρλανδίας, σταμάτησε δίπλα μου ένα αυτοκίνητο∙ τρόμαξα. Άνοιξε το παράθυρο και είδα τα σκοτεινά, διερευνητικά μάτια του πατέρα μου.

"Γιατί δεν είσαι στη Λειτουργία;", με ρώτησε.

Είμαι ατίθασος, ξερακιανός, φορώ ένα μπλουζάκι των Slayer, είμαι οργισμένος και μηδενιστής. Θέλω να ξεφύγω από την κλειστοφοβική μικρή πόλη και τη βαριά σκιά της Καθολικής Εκκλησίας. Για μία φορά, αναγκάστηκα να του πω την αλήθεια.

"Κοίτα", του είπα, "δεν είμαι πιστός. Δεν πιστεύω πια στον Θεό και δεν μπορώ να συνεχίσω να προσποιούμαι".

Έμεινε σιωπηλός. Αλλά αυτό που είπε στη συνέχεια με εξέπληξε.

"Εντάξει", απάντησε. "Μόνο μην το πεις στη μητέρα σου".

Με αυτές τις οκτώ λέξεις, ο πατέρας μου με άφησε ελεύθερο να εισέλθω στο "βασίλειο της αναζήτησης" – αν και στην αρχή δεν έψαχνα και πολύ. Με είχε κυριεύσει η μανία να τα κάψω όλα – κάθε θεσμό, θρησκευτικό ή άλλο, που προσπαθούσε να ελέγξει το αφήγημα του νοήματος ή να επιβάλει την ορθοδοξία στη ζωή μου. Τώρα που είχα λύσει το πρόβλημα του Θεού, σκέφτηκα, θα μπορούσα να ακολουθήσω μια ζωή περισπασμών και ασωτίας.

Αλλά εκείνος ο νεαρός άθεος γρήγορα κατάλαβε το λάθος του. Όπου υπάρχει ανθρώπινο ον, υπάρχει και ανθρώπινο πνεύμα. Το αίσθημα της ζωντάνιας. Η συγκλονιστική πολυπλοκότητα της προσωπικότητας. Η θεμελιώδης αξιοπρέπεια που αναζητά κάθε άτομο σε ένα Σύμπαν άγνωστο. Και όπου υπάρχει ανθρώπινο πνεύμα, υπάρχει η αναζήτηση του νοήματος. Αν ζείτε σε έναν μετα-θρησκευτικό κόσμο, όπως οι περισσότεροι από εμάς, πρέπει να διερωτηθείτε ποιο είναι το νόημα. Πώς θα ορίσουμε τον πόνο μας; Τι θα μπορούσε να δώσει νόημα στη ζωή μας μέσα σε ένα Σύμπαν που δεν μας δίνει απαντήσεις; Για να ξεκινήσει κάποιος αυτήν τη συζήτηση, πρέπει να συναντήσει όντως τον εαυτό του.

Όταν ο Ροβινσώνας Κρούσος πατάει το πόδι του στο ερημονήσι, συναντά έναν ουσιαστικό εαυτό που βρίσκεται έξω από τις πολιτιστικές και πολιτικές δομές της εποχής του και που ενδιαφέρεται πρωτίστως για το νόημα. Ο Κρούσος μπαίνει σε συνομιλία με τον Θεό του και το Σύμπαν, και έτσι γνωρίζει την αληθινή του υπόσταση. Εν ολίγοις, γίνεται άτομο. Καθένας μας –θρησκευόμενος, αγνωστικιστής, άθεος ή απλώς κάποιος που δεν ψάχτηκε ποτέ– έχει αυτό το ερημονήσι βαθιά μέσα στο μυαλό του. Πρέπει να φτάσετε μόνοι σας σ’ αυτό το νησί και να περπατήσετε στις ακτές του στο φως του φεγγαριού. Ίσως την αυγή να χτίσετε μια καλύβα από τα ξύλα των ιδεών που θα ξεβράσει το κύμα στο μεταμοντέρνο μυαλό σας – κι αυτό να είναι το σπίτι του νοήματός σας.

Όμως δεν φτάνουν όλοι σε αυτό το νησί – ούτε καν γνωρίζουν την παρουσία του.

Ο πραγματικός εαυτός μας ζητά πάντα την προσοχή μας, αλλά η φωνή του πνίγεται από τον θόρυβο της σύγχρονης ζωής. Η φωνή του δεν ακούγεται μέσα σε αυτή τη Βαβέλ και μένει βουβός μπροστά στο ατέρμονο σκρολάρισμα στο smartphone. Το ένα τρίτο της ζωής μου κάνω διαλογισμό και αυτός ο εαυτός μου μου φαίνεται σαν μια πνευματική πτυχή ανώτερη από τις άλλες, η οποία στροβιλίζεται αθόρυβα στον ατομικό της ουρανό. Πρέπει να σταθείς, να κοιτάξεις ψηλά και να τον εντοπίσεις, αν και σε περιόδους κρίσης μπορεί να σε γραπώσει με τα νύχια του και να σε σηκώσει στον αέρα. 

Για τις γενιές που ενηλικιώθηκαν σε έναν 20ό αιώνα που διψούσε για νόημα, το πρόβλημα του αυθεντικού εαυτού ήταν πολιτισμικά σημαντικό. Διανοούμενοι και καλλιτέχνες καταπιάστηκαν με το ζήτημα, μέχρι που έγινε παρωχημένο και ίσως υπερβολικά παράλογο. Τότε ήρθε μια στροφή: ο αυθεντικός εαυτός έφυγε από το επίκεντρο∙ ήρθε μια εποχή όπου η θεωρία της κριτικής επέδρασε καταλυτικά στην πολιτικοποίηση των τεχνών. Σήμερα οι καλλιτέχνες είναι προσηλωμένοι στο πολιτικό, και η κυρίαρχη πεποίθηση είναι ότι όλα τα προβλήματα μπορούν να λυθούν από την κοινωνία και μέσα στην κοινωνία. Η αναζήτηση του νοήματος μπορεί ασφαλώς να διαμορφωθεί και να επηρεαστεί από την κοινωνία, αλλά το πρόβλημα του νοήματος παραμένει κάτι σαν ερημονήσι. Οι κοινωνίες που προσπαθούν να αποσπάσουν τον έλεγχο του νοήματος από το άτομο επικαλούνται τον ολοκληρωτισμό ή τη θεοκρατία.

Σήμερα η ζωή μας στον τροχό του χάμστερ, η ζωή των περισπασμών, έχει δημιουργήσει έναν παραλογισμό μέσα στον μεγάλο παραλογισμό της ύπαρξης. Πολλοί άνθρωποι δεν συνειδητοποιούν καν το πρόβλημα του νοήματος. Δεν είμαστε αποξενωμένοι μόνο από τον κόσμο, αλλά και από τον εαυτό μας. Θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί με μια κουλτούρα που έχει ανταλλάξει το νόημα με την πληροφορία. Όταν σταματά η συνομιλία με τον πραγματικό μας εαυτό, δίνεται χώρος σε κάτι νοσηρό. Νιώθουμε μετέωροι για κάτι που δεν μπορούμε να εξηγήσουμε. Το πρόβλημα γίνεται απελπισία χωρίς να έχουμε επίγνωση της απελπισίας. Κάποιος αδιόρατος, ανεξήγητος πόνος πρέπει να απαλυνθεί, μας κατατρώει ο θυμός και ψάχνουμε να βρούμε ποιος φταίει. Το παράλογο ξεσπά από μέσα μας και αναζητά στόχο στην κοινωνία. Η σκιά του παράλογου απλώνεται παντού γύρω μας.

Στο ποίημά του "Η Δευτέρα Παρουσία", ο Ιρλανδός ποιητής William Butler Yeats διατυπώνει έναν μεταφυσικό νόμο για την ανθρώπινη κατάσταση και προειδοποιεί σχετικά με το τι συμβαίνει σε έναν πολιτισμό όπου το άτομο χάνει την επαφή με τον πραγματικό εαυτό του στον προσωπικό του ουρανό:

Γυρίζοντας ολοένα σε κύκλους που πλαταίνουν
Το γεράκι δεν μπορεί να ακούσει πια τον γερακάρη∙
Τα πράγματα γίνουνται κομμάτια – το κέντρο δεν αντέχει.
Ωμή αναρχία λύθηκε στην οικουμένη,
Απ’ το αίμα βουρκωμένος λύθηκε ο ποταμός... *

Αυτό που φτερουγίζει μέσα μας πρέπει να βρει φωλιά, κι εκείνο που πετάει μέσα στην ομίχλη και στην καταιγίδα να χαθεί. Βαθιά κάτω από τις τεράστιες οικονομικές και πολιτικές αποτυχίες της εποχής μας υπάρχει μια πνευματική κρίση, μια τεκτονική μετατόπιση που διαλύει τα ηθικά θεμέλια των δυτικών κοινωνιών. Η σύγχρονη εποχή έχει δημιουργήσει ένα θρησκευτικό πρόβλημα που δεν μπορεί να απαντηθεί από τη θρησκεία, ούτε μπορεί να αντιμετωπιστεί από την πίστη στην τεχνοεπιστήμη. Ζούμε σε μια εποχή που φοβάται τη σιωπή και δεν αναλογίζεται το πραγματικό τίμημα αυτού του φόβου.

* Μετάφραση: Γιώργος Σεφέρης, "Αντιγραφές", Εκδόσεις Ίκαρος, 1965.

*Ο Paul Lynch είναι συγγραφέας πέντε μυθιστορημάτων. Το τελευταίο του, με τίτλο "Prophet Song", κέρδισε το Βραβείο Booker 2023.

©2024 The New York Times Company and Paul Lynch