Τι φοβόµαστε; Τα πάντα, όπως φαίνεται. Την πανδηµία της COVID διαδέχθηκε µια πανδηµία φόβου που αγγίζει όλους τους τοµείς της ζωής µας.

Έχουµε τον φόβο της ασθένειας –του πόνου και της ταλαιπωρίας– και από κοντά ακολουθεί ο ολέθριος φόβος του θανάτου. Είναι ένας φόβος που πιστεύω ότι τον βιώνουµε όλοι, καθώς γνωρίζουµε ότι, αργά ή γρήγορα, θα έρθει η σειρά του καθενός. Και, υπό µία έννοια, καθένας µας απέχει µόλις ένα υπαρξιακό χιλιοστό από το να λάβει κάποιο κακό ιατρικό νέο.

Έχω ανθρώπους στο κοντινό µου περιβάλλον που αρρώστησαν πρόσφατα: µε long COVID, µε µακρά και επώδυνη άνοια ή µε άλλες θανατηφόρες ασθένειες του νου και του σώµατος. Το χειρότερο µε τον φόβο είναι ο τρόπος µε τον οποίο µπορεί να µας αποµονώσει. Νιώθουµε φυλακισµένοι µέσα στον φόβο µας – και τα ερωτήµατα µας παραλύουν. 

Ωστόσο ο φόβος µπορεί να είναι σχεσιακός – να µας φέρνει πιο κοντά στους ανθρώπους που είναι στην τροχιά µας. Έπειτα από κάποιο τροµακτικό ιατρικό νέο για ένα αγαπηµένο πρόσωπο, οι άνθρωποι εµφανίζονται και ανταποκρίνονται. Μετά το πρώτο σοκ της είδησης, ένας καταιγισµός e-mails, sms και συνοµιλιών οδηγεί σε ένα κύµα συµπάθειας, υποστήριξης και –ίσως το πιο σηµαντικό– συγκεκριµένων πρακτικών προτάσεων για µια εξειδικευµένη ιατρική γνωµάτευση. Τέτοιες στιγµές είναι που οι φίλοι και η οικογένεια συσπειρώνονται, κατευνάζοντας –έστω και λίγο– τον φόβο.

Το να µας περιβάλλουν άνθρωποι σε στιγµές φόβου είναι σηµαντικό· αν και στις περιπτώσεις έντονου φόβου για κάποιον συνάνθρωπό µας έχουµε την τάση να φοβόµαστε και για τον εαυτό µας. Για παράδειγµα, εγώ και η µητέρα µου. Πριν πεθάνει το 2015, φοβόµουν γι’ αυτήν – πολύ. Υπέφερε από µια σοβαρή καρδιακή πάθηση, από µακροχρόνια κατάθλιψη και άλλα δεινά, και φοβόµουν ότι τα πράγµατα για εκείνη θα χειροτέρευαν κι άλλο. Φυσικά, καθώς φοβόµουν για τη µητέρα µου, φοβόµουν και για µένα – φοβόµουν µήπως τη χάσω. Ο φόβος πυροδοτεί το ενδιαφέρον µας για το άλλο πρόσωπο (ή πρόσωπα). Ο φόβος ίσως έχει και ηθική διάσταση.

Η παλαιότερη φιλοσοφική συζήτηση για τον φόβο που γνωρίζω είναι από τον Αριστοτέλη – αυτόν τον απλό και λογικό στοχαστή. Γι’ αυτόν ο φόβος βιώνεται σε σχέση µε κάτι απειλητικό, κάτι καταστροφικό. Με τον φόβο αποφεύγουµε αυτό που απειλεί να µας καταστρέψει. Ο φόβος είναι η αντίληψή µου για την εµπιστοσύνη. Η εµπιστοσύνη µου στον κόσµο καταρρέει µέσα στον φόβο. Κάτι απειλητικό για τη ζωή µου έρχεται απροσδόκητα στο προσκήνιο και φοβάµαι. Η εµπιστοσύνη µου στον κόσµο διαλύεται όπως η ζάχαρη στο ζεστό τσάι.

Ο Αριστοτέλης πραγµατεύεται τον φόβο –µαζί µε πλήθος άλλων συναισθηµάτων– στη "Ρητορική" του. Σκοπός της ρητορικής είναι να πείσει προκαλώντας συναισθήµατα στον ακροατή. Έτσι, ρητορική και συναίσθηµα συνδέονται στενά – σε βαθµό που µπορεί να συγκινηθούµε από τον οµιλητή.

Με αυτόν τον τρόπο ανοίγει η άλλη όψη του φόβου – η παράλογη διάσταση αυτού του ισχυρού συναισθήµατος. Η ανορθολογική πλευρά του φόβου παίρνει σάρκα και οστά όταν αποµονωνόµαστε από αυτόν. Και αυτό συµβαίνει όταν καταρρέει η κοινώς αποδεκτή κοινωνική διάσταση της ύπαρξης.

Αυτό συνέβη κατά την πανδηµία της COVID σε πολλούς εξ ηµών. Η κοινωνική αποµόνωση οδήγησε σε µια µαζική κλιµάκωση των συναισθηµάτων φόβου – και σε µια θεαµατική εξάπλωση των θεωριών συνωµοσίας κάθε είδους. Οι θεωρίες συνωµοσίας είναι µορφές ρητορικής που έχουν σχεδιαστεί για να δηµιουργούν ισχυρά συναισθήµατα φόβου, απειλής και κινδύνου, ανεξάρτητα από την εµπειρική τους εγκυρότητα. Η έλλειψη επαφής µε τους άλλους ανθρώπους είχε ως αποτέλεσµα να αναπτυχθεί ένας κυριαρχικός φόβος για τον άλλον, όποιος κι αν ήταν αυτός.

Όταν η πολιτική βασίζεται στον φόβο για τον άλλον και όταν οι πολιτικοί θεωρούν ότι το κύριο όπλο τους είναι η εκµετάλλευση και η τροφοδότηση αυτών των συναισθηµάτων φόβου, η συνέπεια είναι ο απόλυτος κοινωνικός διχασµός. Και εδώ φαίνεται πως βρίσκεται σήµερα η κοινωνία. Οι τεχνολογικοί κολοσσοί, που επί δεκαετίες µάς υπόσχονταν ότι θα µας φέρουν πιο κοντά, θα µας βοηθήσουν να κάνουµε πολλούς νέους φίλους, κατέληξαν να αναπτύξουν ένα εξαιρετικά επικερδές επιχειρηµατικό µοντέλο που βασίζεται στον φόβο και στον διχασµό.

Μπορεί να γίνει κάτι για την πανδηµία του φόβου; Σε εθνικό ή και παγκόσµιο επίπεδο; Δεν είµαι και πολύ αισιόδοξος. Τι θα γίνει, όµως, αν αρχίσουµε να σκεφτόµαστε τον φόβο σε σχέση µε τους κοντινούς µας ανθρώπους, εκείνους που βιώνουν πραγµατικούς φόβους, όπως µια ιατρική διάγνωση που αλλάζει τη ζωή τους ή και την απειλεί; Αν µπορούµε να γίνουµε κοινωνοί της ανησυχίας τους και να προσφέρουµε φροντίδα για να απαλύνουµε αυτούς τους φόβους, είναι µια αρχή. Είναι κάτι. Και µάλιστα βαθιά ανθρώπινο.

Αν µπορέσουµε να ανέβουµε επίπεδο και να περάσουµε από το να µοιραζόµαστε απλώς τον φόβο µας µε τους άλλους υπό ευρύτερες µορφές συναισθήµατος στο να εκτελούµε µικρές, πλην όµως ισχυρές, πράξεις ενσυναίσθησης και συµπόνιας, τότε ίσως να µην έχουν χαθεί όλα. Το βήµα που πρέπει να γίνει είναι από τον φόβο για τον άλλον στον φόβο για χάρη του άλλου και µαζί µε τον άλλον. Έτσι, ίσως καταπραΰνουµε αυτό που τροµάζει τόσο τους άλλους όσο και εµάς – πράξη που µπορεί να φέρει κοντά περισσότερους ανθρώπους.

*Ο Simon Critchley είναι καθηγητής Φιλοσοφίας στο New School for Social Research και συγγραφέας του υπό έκδοση βιβλίου "Mysticism: The Experience of Ecstasy" από το The New York Review of Books.

©2024 The New York Times Company and Simon Critchley