Του Σπύρου Ν. Λίτσα

Όλα όσα διαδραματίζονται αυτή την περίοδο στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ φαντάζουν τόσο μακριά για την Ευρώπη που στην παρούσα φάση ταλανίζεται με το μεταναστευτικό, το ενεργειακό αλλά και τη διαρκή αύξηση του πληθωρισμού. Κι όμως, δεν είναι.

Το Ναγκόρνο-Καραμπάχ ξεκινά να αποτελεί διεθνές πρόβλημα όταν μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο αυτό αποδίδεται στο Αζερμπαϊτζάν από τους Βρετανούς που βλέπουν στο νεοσύστατο κράτος μια ρεαλιστική ευκαιρία συσπείρωσης των μουσουλμανικών πληθυσμών της Υπερκαυκασίας υπό κοινοβουλευτικό πολιτειακό καθεστώς. Στην περίπτωση αυτή έχουμε την πρώτη έκφανση της Θεωρίας Δημοκρατικής Ειρήνης στη σύγχρονη εποχή, πριν ο Doyle την επανεισάγει στη δημόσια επιστημονική συζήτηση. Την ίδια στάση για το Ναγκόρνο-Καραμπάχ υπέρ του Αζερμπαϊτζάν υιοθετεί και η Σοβιετική Ένωση μετά το 1920 που εδραιώνει την κυριαρχία της στην περιοχή, για έναν διαφορετικό προφανώς λόγο. Το Ναγκόρνο-Καραμπάχ την εποχή εκείνη κατοικείται σε σχεδόν απόλυτο ποσοστό (άνω του 90%) από Χριστιανικούς πληθυσμούς με αρμενική εθνική συνείδηση. Η συμπαγής αυτή συνειδησιακή πλειοψηφία κινητοποιεί αρνητικά τη Μόσχα που κατασκευάζει με αστραπιαία ταχύτητα μια νέα μετανεοτερική ταυτότητα για τα Σοβιέτ. Τελικώς, η πτώση της ΕΣΣΔ απελευθερώνει τα "νεοτερικά δαιμόνια" που βρίσκονται σε καταστολή για δεκαετίες, με το Αζερμπαϊτζάν να βλέπει στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ ευκαιρία για γεωστρατηγική αναβάθμιση, ενώ η Αρμενία συνεχίζει να το προσεγγίζει ως αναπόσπαστο κομμάτι του εθνικού της κορμού.    

Η για μεγάλο χρονικό διάστημα αδυναμία της Αρμενίας να ξεφύγει από το μονήρες σφιχταγκάλιασμα της Μόσχας επηρέασε τη δυνατότητα του Ερεβάν να λειτουργήσει ως στρατιωτική ασπίδα αλλά και ως οικονομικός μοχλός ανάπτυξης για το Ναγκόρνο-Καραπάχ και τους αρμενικούς πληθυσμούς εκεί. Η στρατιωτική ρευστότητα που ξεκινά από τον Α’ Πόλεμο το 1991, οι διακοινοτικές συγκρούσεις μεταξύ Αζέρων και Αρμενίων έχουν ήδη ξεκινήσει από το 1988, και συνεχίζονται με αυξομειώσεις μέχρι και τον Σεπτέμβριο του 2023, αλλά και οι στενοί τοπικοί οικονομικοί ορίζοντες ωθούν τις Αρμενικές κοινότητες να μεταναστεύσουν είτε προς την Αρμενία είτε στο εξωτερικό. Η αριθμητική αποδυνάμωση των Αρμενίων, η αδυναμία υποστήριξης ενός ρεαλιστικού αναπτυξιακού μοντέλου εκεί από το Ερεβάν και η αστοχία των αρμενικών δυνάμεων στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ να οικοδομήσουν ένα πειστικό πλαίσιο αποτροπής οδήγησαν στη σημερινή ήττα. Ήταν πραγματικά οδυνηρό να παρακολουθείς την καταστροφή των αρμενικών θυλάκων στο Ναγκόρνο-Καραμπαχ από τα UAV των Αζέρων.

Στο Β’ Πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ (Σεπτέμβριος-Νοέμβριος 2020) είδαμε μια sui generis στρατιωτική εξέλιξη να εκτυλίσσεται στην περιοχή με τη Ρωσία να γυρνά την πλάτη στην Αρμενία για να την τιμωρήσει για τις δειλές προσπάθειες στροφής προς τη Δύση και να κλείνει το μάτι στην Τουρκία να υποστηρίξει ολιστικώς το Αζερμπαϊτζάν¹. O πόλεμος έληξε με νίκη του Αζερμπαϊτζάν υπό την υψηλή εποπτεία της Ρωσίας που για πρώτη φορά στη μέτα-Σοβιετική εποχή έφτασε να διαχειρίζεται τις τύχες του σημαντικού αυτού κόμβου για την οικονομία και την ασφάλεια της ευρύτερης Υπερκαυκασίας, μια εξέλιξη που η Ρωσία δεν μπόρεσε να εκμεταλλευτεί πλήρως λόγω της εισβολής στην Ουκρανία και των σημαντικών δυσκολιών που προέκυψαν για την οικονομία της, την εθνική της ενότητα, αλλά και για την αποδοτικότητα των πυλώνων σκληρής ισχύος της. Ο κύκλος της νέας αρμενικής τραγωδίας έκλεισε πριν λίγες ημέρες με την έξοδο των αρμενικών πληθυσμών από το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, την παραδοχή του Ερεβάν ότι δεν θέλει, γιατί δεν μπορεί, πιθανόν και το αντίστροφο, να πολεμήσει για την περιοχή και την εκκωφαντική σιωπή στα διεθνή fora που ως βασική αιτία, προσωπικά, θέτω την άκρως ανορθολογική στάση της Αρμενίας στο να προασπίσει τα συμφέροντα της. Κανείς δεν θέλει να κάθεται στο ίδιο τραπέζι με τον ρίψασπι.

Βλέπουμε την Αρμενία στον σύγχρονο ρόλο της Μήλου να αποδέχεται τη συρρίκνωση της επιρροής της στο Νότιο Καύκασο, την αποδόμηση του κύρους και γοήτρου της διεθνώς και μια πολυπληθή αρμενική διασπορά ανά τον κόσμο να διαδηλώνει έξω από τουρκικές και αζερικές Πρεσβείες πριν τη βραδινή κράτηση σε κάποιο εστιατόριο, μια θεατρική παράσταση ή ένα γκαλά. Το διεθνές σύστημα παρατηρεί με έκπληξη την Αρμενία να θεωρεί πως κόβοντας ένα μέλος της θα επιτύχει μια νέα αρχή στα διεθνή δρώμενα, δίχως βεβαίως κάποιος της εγχώριας πολιτικής ελίτ να τολμά να ομολογήσει στους πολίτες πως κράτος που δεν είναι έτοιμο να υπερασπίσει με τις δυνάμεις του τα συμφέροντα του είναι καταδικασμένο σε διεθνή αποδόμηση. 

Η υποχώρηση της Αρμενίας καλύπτεται από την ενδυνάμωση του Αζερμπαϊτζάν που αποτελεί το "τέλειο" σημείο εξέλιξης του τουρανικού μαξιμαλισμού της Άγκυρας. Ως προς τον μελλοντικό ρόλο της Τουρκίας στο Νότιο Καύκασο βλέπουμε ξανά τη ρήξη μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας. Φίλο-τουρκικοί κύκλοι στον εσωτερικό του Πόλου του Ελεύθερου Κόσμου υποστηρίζουν πως Τουρκία και Αζερμπαϊτζάν θα αποτελέσουν παράγοντες ανάσχεσης της Ρωσίας, του Ιράν και της Κίνας στην περιοχή. Η πραγματικότητα είναι πως Άγκυρα και Μπακού αισθάνονται πολύ πιο άνετα να συνομιλούν με τον Αυταρχικό Πόλο και ο πιο προωθημένος ρόλος που είναι διατεθειμένοι να διαδραματίσουν είναι αυτός της γέφυρας, θυμίζοντας ξανά τις ημέρες του Επιτήδειου Ουδέτερου στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Κεντρικός κανόνας στις Διεθνείς Σχέσεις είναι ότι τα κράτη είναι ορθολογικοί δρώντες και προνοούν "έξυπνα", μέσω της αυτό-βοήθειας και της ενεργητικής διπλωματίας, για τα συμφέροντα τους. Η Αρμενία δείχνει να μην κατανοεί πως ο ανορθολογισμός της τρέφει περαιτέρω τον μεγαλοϊδεατισμό της Άγκυρας και τον αναθεωρητισμό του Μπακού. Ήδη, ο πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν δήλωσε επισήμως πως τα εδάφη της σύγχρονης Αρμενίας ανήκουν στο κράτος του, ενώ το πρώτο πράγμα που έκαναν οι Αζέροι όταν εισήλθαν στο Στεπανακέρτ ήταν να ονοματοδοτήσουν κεντρική λεωφόρο ως Πασά Ενβέρ που ήταν ο υπεύθυνος για την Αρμενική γενοκτονία το 1915. 

¹ Σχετικά με τη στάση της Ρωσίας στο Δεύτερο Πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ δείτε ανάμεσα σε άλλα το προσφάτως δημοσιευθέν επιστημονικώς αξιολογημένο άρθρο μου στο Journal of Advanced Military Studies https://www.usmcu.edu/Portals/218/JAMS_Fall%202023_14_2_Litsas.pdf

* Ο Σπύρος Λίτσας είναι Καθηγητής Θεωρίας των Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας